Mindfulness bliksemafleider voor echte oorzaken burn-outs in het onderwijs

Het was de zomer van 2018 en ik zat in een huisje op de Veluwe. Al bladerend door een tijdschrift stuitte ik op een reportage over jonge meiden met een burn-out met de titel ‘Jong en uitgeput’. Het liet veel indruk op mij achter. Zo jong en nu al een burn-out. Zelf herkende ik me wel in een aantal verschijnselen die kunnen leiden tot een burn-out, zoals keuzestress, jezelf constant vergelijken met anderen en alles perfect willen doen. Prestatiedruk in het onderwijs speelt hierbij een grote rol. Als student onderwijskunde rijst bij mij de vraag: wat is de rol van onderwijs in de mentale gezondheid van jongeren? Mindfulness, bijvoorbeeld, kan helpen bij stressvermindering in het onderwijs. Ik zie echter meer risico’s dan kansen voor mindfulness op Nederlandse scholen.

Burn-outs onder jongeren waren eerder onvoorstelbaar. Het beeld was dat jongeren niet overspannen kunnen zijn. Zij zijn immers nog jong en zitten vol energie. De wereld ligt aan hun voeten en the sky is the limit. Maar niks blijkt minder waar. In werkelijkheid ervaren veel jongeren excessieve en aanhoudende stress. Prestatiedruk in het onderwijs, maar ook in het sociale of sportieve leven daaromheen, legt een enorme druk op jongeren. Alles moet perfect zijn.++PerfectionismePerfectionisme kan een voorspeller zijn voor burn-outs. Bovendien speelt het onderwijs hier een bedenkelijke rol in, door perfectionistisch gedrag te stimuleren en te prijzen met een focus op prestaties en cijfers. Lees ook Maar geweldig presteren en excelleren op allerlei gebieden is voor veel jongeren onhaalbaar en vertaalt zich daardoor in burn-outs.

Inmiddels zijn burn-outs onder jongeren een veelbesproken maatschappelijk probleem en besteden de media er in toenemende mate aandacht aan. Burn-outs lijken steeds vaker++Burn-outs bij studentenAfgelopen zomer berichtte de Volkskrant over studenten die steeds vaker uitvallen als gevolg van psychische problemen. voor te komen en ook op steeds jongere leeftijd.++Steeds jongerDe NOS kwam met het verhaal over Fleur die al op haar negende een burn-out kreeg. Ook het Jeugdjournaal maakte een filmpje over haar. Bijna allemaal kennen we wel iemand die overspannen of burn-out is (geweest). Als student schrok ik van de cijfers uit een onderzoek van de Landelijke Studentenvakbond (LSVb). 34,6% van de studenten blijkt een verhoogde kans te hebben op een burn-out. Daarbij zet de trend zich door: het aantal jongeren met burn-out klachten is tussen 2008 en 2016 gestegen van 21% naar 27%.

Aandacht voor mentale gezondheid in de schoolbanken

Die grote ervaren prestatiedruk ondervinden niet alleen jongeren. Ook onderwijsprofessionals lijden onder het toenemende ‘moeten’. Onderwijsprofessionals lijden onder het toenemende ‘moeten’. Burn-outs liggen op de loer.Er wordt veelvuldig een beroep gedaan op het onderwijs om aandacht te besteden aan de mentale gezondheid van hun leerlingen. Maar de takenlijsten stapelen zich op en prioriteiten stellen blijkt lastig, omdat deze continu veranderen als gevolg van politieke wisselingen en de publieke opinie. Daarnaast zijn veel docenten overwerkt door een te hoge werkdruk.++Beginnende lerarenIn het voortgezet onderwijs zijn het vooral beginnende leraren die vaak uitvallen vanwege burn-out-symptomen. Universiteiten trokken eind vorig jaar aan de bel vanwege de absurd hoge werkdruk. Bij hen liggen dus ook burn-outs op de loer.

Mindfulness zou een uitkomst kunnen bieden. Deze trend is in Engeland en de Verenigde Staten++UK & VSIn Engeland is de mindfulnessbeweging in het onderwijs verenigd in het Mindfulness in Schools Project (MiSP), van waaruit het Britse .b-programma voor scholen wordt aangeboden. In de VS gebeurt dit onder andere vanuit de organisatie Mindful Schools. al jaren een gevestigd begrip. Oorspronkelijk een filosofie van boeddhistische origine, later overgenomen binnen klinische settings als therapie of behandelmethode voor onder andere chronische stress en depressie. Ondertussen ontkomt ook het onderwijs niet aan de beweging.

Mindfulness, letterlijk vertaald als ‘opmerkzaamheid’, wordt op scholen ook wel ‘aandachtstraining’ genoemd. Het is een manier om problemen als stress en piekeren het hoofd te bieden. Het gaat er bij mindfulness om dat je op een kalme, niet oordelende manier bewust wordt van je eigen gedachten en gevoelens. Je leert hierdoor bepaalde gevoelens en gedachten beter signaleren en duiden, waardoor ze minder frustratie opleveren. Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat doen aan mindfulness kan leiden tot vermindering van onder andere stress en depressieve gevoelens.Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat mindfulness kan leiden tot vermindering van onder andere stress en depressieve gevoelens. Het kan bovendien positieve effecten hebben op je concentratie, wat voor scholen interessant is. Jon Kabat-Zinn++Jon Kabat-ZinnJon Kabat-Zinn is de grondlegger van Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR). Dit is een behandelmethode voor mensen met mentale problemen of stoornissen, zoals chronische stress, burn-out en depressie. geeft een definitie van mindfulness die mijns inziens de belangrijkste componenten van mindfulness omvat, namelijk bewust opletten in het hier en nu op een niet-oordelende manier:

“The awareness that emerges through paying attention on purpose, in the present moment, and nonjudgmentally to the unfolding of experience moment by moment”
– Bron: Kabat-Zinn, 2003, p.144

Tijdens mijn studie ontdekte ik dat in Nederland een aantal mindfulnessprogramma’s wordt aangeboden op scholen, zoals MindfulKids en Methode Eline Snel. De Pieter Jelles Troelstraschool, bijvoorbeeld, is meermaals in het nieuws gekomen met haar mindful benadering. Op deze school loopt mindfulness als een rode draad door de lesdag heen. De Troelstraschool is tevens bestempeld als mindful school vanuit de internationale Methode Eline Snel.++De Methode Eline SnelDe Methode Eline Snel gebruikt de kikker als symbool van mindful zijn voor kinderen. Deze methode is internationaal gegaan met haar boek “Stilzitten als een kikker”, waar ook een documentaire over is verschenen. Volgens docenten zijn de leerlingen sinds de invoering van mindfulness zich beter gaan concentreren en beter gaan presteren. Ik zet hier echter mijn vraagtekens bij. Deze vermeende verbeteringen zijn namelijk niet onderzocht en worden vooral benadrukt door de docenten, die zelf fervent aanhangers zijn van mindfulness.Vermeende positieve effecten in het onderwijs zijn niet onderzocht en worden vooral benadrukt door de docenten, die zelf fervent aanhangers zijn van mindfulness. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt namelijk dat er vaak geen of maar kleine verbeteringen worden gevonden als gevolg van mindfulness op school.

Bovendien betwijfel ik de mogelijkheid voor andere scholen om mindfulness in te bedden in de schooldag zoals de Troelstraschool dat doet. Toen ik een aantal betrokkenen, onder andere docenten, bij mindfulness in het onderwijs interviewde ontdekte ik de opmerkelijke scheiding tussen fanatieke voorstanders en tegenstanders van mindfulness. Tijdens interviews kreeg ik vaak hele pleidooien te horen voor het systeembreed invoeren van mindfulness in Nederlandse scholen. Maar er bleek ook uit de interviews dat het moeilijk is om voet aan de grond te krijgen met mindfulness in Nederlandse scholen. Een veelgehoorde reden hiervoor is dat scholen andere prioriteiten hebben of weerstand bieden, juist omdat er al zoveel moet in het onderwijs. Ook wordt mindfulness vaak als zweverig gezien. ‘Geitenwollensokken’ en ‘zweefteven’ zijn termen die je vaak te horen krijgt als je over mindfulness begint. Bovendien is er tot op heden nauwelijks wetenschappelijk onderzoek gedaan in Nederland++Weinig onderzochtMindfulness is in de Nederlandse onderwijscontext nog maar weinig onderzocht. Het enige relevante onderzoek tot nu toe is uitgevoerd door de Universiteit van Amsterdam, naar het programma MindfulKids. Bovendien dateert dit al uit 2014. naar de daadwerkelijke gevolgen van mindfulness op scholen. Hiermee riskeren we dat we te hard van stapel lopen vanwege Britse of Amerikaanse triomfen, terwijl ons eigen onderwijs heel anders in elkaar steekt.

Echte oorzaak burn-outs bedekt door mantel van mindfulness

Als het gaat om mindfulness in het onderwijs om burn-outs te voorkomenAls scholen naast al het andere ‘moeten’, ook nog eens mindfulness moeten geven, wordt ‘het moeten’ niet minder. bij leerlingen en docenten, signaleer ik een gevaar. Mindfulness heeft natuurlijk voordelen, maar met mindfulness los je de problemen niet op: het toenemende ‘moeten’ van onderwijsprofessionals en de prestatiedruk op leerlingen en studenten. En ‘doen aan mentale gezondheid’ is een extra taak voor scholen op een ellenlange lijst.

Vanuit dit perspectief riekt mindfulness meer naar symptoombestrijding++SymptoombestrijdingIn dit artikel haalt Aislinn O’Donnell (2015) het argument aan van mindfulness als “pathology-proofing”. Oftewel: mindfulness als symptoombestrijding. dan naar het aanpakken van de oorzaken. Als scholen naast al het andere moeten, ook nog eens mindfulness moeten geven, wordt ‘het moeten’ niet minder. In mijn ogen wordt de school op deze manier een kapstok waar maatschappelijke problemen aan worden opgehangen, zonder dat deze daadwerkelijk en adequaat worden geadresseerd. De risico’s van mindfulness op Nederlandse scholen wegen op dit moment nog zwaarder dan de kansen die het biedt. Laten we ons eerst focussen op het verminderen van het ‘moeten’++Minder moetenIn deze long read gaat KL-er Dennis van den Berg in op hoe meer geld naar het hoger onderwijs niet gaat leiden tot ‘meer’ en kwalitatief beter onderwijs. Juist een reorganisatie van de onderwijsstructuur gaat zorgen voor een verbeterde focus op het primaire proces, namelijk het onderwijs zelf, en minder op overbodige overhead., voordat we nog meer moeten.