Gebruikers betrekken bij erfgoedprojecten: waarom op safe spelen?
Wordt het potentieel van productieve gebruikers wel optimaal benut in de erfgoedsector?
In de erfgoedsector is gebruikersparticipatie een belangrijk thema geworden. Internet maakt het mogelijk (en zelfs gemakkelijk) om de ‘eindgebruiker’ te betrekken bij diverse taken en bezigheden waar erfgoedinstellingen zelf geen tijd of middelen voor hebben, of waar expertise ontbreekt. De afgelopen jaren zijn er in de erfgoedsector daarom veel projecten gelanceerd waarbij gebruikers actief worden betrokken. Maar wordt het potentieel van deze productieve gebruikers wel optimaal benut?
Touwtjes in handen
Op Velehanden.nl helpen gebruikers scans van oude, handgeschreven documenten te digitaliseren in ruil voor gratis reproducties. Op het moment van schrijven is met behulp van vrijwilligers al 82% van de Nederlandse Militieregisters tussen 1814 t/m 1941 gedigitaliseerd. In het spel Woordentikkertje, ontwikkeld door het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, worden gebruikers uitgedaagd zoveel mogelijk relevante tags toe te voegen aan video’s. Op deze manier worden op dit moment door gebruikers spelenderwijs trefwoorden en mogelijke zoektermen toegevoegd aan beeldmateriaal van het tv-programma Man Bijt Hond. Deze projecten hebben gemeen dat ze zo zijn ontworpen dat de mogelijkheden van gebruikers vooraf bepaald zijn. Het technisch ontwerp stuurt de acties van de gebruikers om een vooraf bepaald doel te behalen, zoals het taggen van videomateriaal of het digitaliseren van scans. Er is wel sprake van participatie, maar de instellingen houden volledig de touwtjes in handen. Mediawetenschapper Mirko Tobias Schäfer noemt deze strategie in zijn proefschrift over gebruikersparticipatie en de media-industrie implementation.
Productiemiddelen delen
Het platform Open Beelden volgt een andere logica wat betreft gebruikersparticipatie. Naast het aangeboden videomateriaal, dat onder Creative Commons-licenties te hergebruiken is, wordt ook de technische infrastructuur met de gebruikers gedeeld. Er is een API beschikbaar en alle techniek die in het kader van het project wordt ontwikkeld is open source. Door de technische infrastructuur te delen wordt het voor geavanceerde gebruikers mogelijk om met innovaties en nieuwe ontwikkelingen te komen op basis van het materiaal én de techniek van het project. Deze aanpak noemt Schäfer integration. Het voordeel ervan is dat de acties van gebruikers niet vooraf bepaald en afgebakend zijn, maar theoretisch oneindig zijn. Een voorbeeld van zo’n actie is de ontwikkeling van de app Vistory die met gebruik van Open Beelden de wedstrijd Apps Voor Nederland won. Bij integration is de participatie wel hoogdrempeliger dan bij implementation. Er is maar een kleine groep gebruikers die bijvoorbeeld zelf in staat is software te ontwikkelen op basis van een API. Het kunnen ook andere instellingen zijn die op basis van een project nieuwe toepassingen ontwikkelen. Bovendien kunnen alle gebruikers weer profiteren van de inspanningen van de kleine groep geavanceerde gebruikers. Om te zien hoe waardevol integration kan zijn hoeven we slechts te kijken naar de talloze toepassingen die zijn gebaseerd op Google Maps.
Bewustzijn en experimenteren
In de erfgoedsector lijkt men weinig bewust te zijn van deze verschillende manieren van omgaan met gebruikersparticipatie. Projecten waarmee instellingen gebruikers actief betrekken worden al snel gezien als spannende experimenten, terwijl het in veel gevallen om bewust gestuurde participatie gaat met weinig vrijheid voor de gebruiker. De erfgoedsector zou zijn voordeel kunnen doen met bewustzijn over de verschillende vormen van omgang met gebruikersparticipatie en de mooie resultaten die ermee bereikt kunnen worden. Er zou meer geëxperimenteerd kunnen worden met integration als aanpak, om de potentie van gebruikers maximaal te benutten. Immers, door gebruikers ook toegang te geven tot de technische infrastructuur achter een project, daagt de instelling de gebruiker uit om op een gelijkwaardig niveau te participeren en met innovaties en ontwikkelingen te komen, in plaats van hen slechts in te zetten voor een specifieke taak.
Tim van Polen, stagiair bij Kennisland
Lees hier het hele stageonderzoeksverslag getiteld 'Bedankt voor het spelen!' (PDF)