Draagvlakdilemma’s en openoverheidpuzzels voor aardgasvrije wijken

Samen met het Leer- en Ontwikkelpunt Open Overheid (LEOO)++LEOOHet LEOO is de partner van Kennisland in de ontwikkeling van dit leerprogramma. Het LEOO is onderdeel van de ICT Uitvoeringsorganisatie (ICTU) en werkt in opdracht van het ministerie van BZK. organiseren we het leerprogramma Open Overheid in de Praktijk – Aardgasvrije wijken. Een aantal van de gemeenten die meedoen aan de Green Deal Aardgasvrije Wijken++Green DealKennisland is partner en mede-ondertekenaar van deze Green Deal. Meer informatie vind je hier., gaan de komende maanden hun arsenaal aan manieren om met inwoners samen te werken voor een klimaatneutrale toekomst uitbreiden. De gemeenten die gezamenlijk deze uitdaging aangaan zijn Alkmaar, Rotterdam, Leeuwarden, Wageningen en Purmerend. Op maandag 8 mei staken de teams uit deze gemeenten voor het eerst de koppen bij elkaar samen met Kennisland, Open Overheid en Evert Kuiken van Duurzaam Dorp Diemen, om van elkaars ervaringen en perspectieven te leren.

Een van de grote uitdagingen van deze transitie bevindt zich in het volgende. Nederland moet in 2050 aardgasvrij zijn, dat doel staat vast en, volgens de Energieagenda die het kabinet eind 2016 heeft gepresenteerd, is samenwerken het belangrijkste middel om die transitie te laten slagen. Maar hoe democratisch kan deze transitie zijn? Hoe geef je op democratische, open wijze vorm aan iets wat sowieso gaat gebeuren? En hoe gaan wij het beste om met deze democratische paradox? Het doel staat immers al vast.

Ter gelegenheid van dit leerprogramma schrijft Kennisland een reader waarin de verschillende onderdelen van Open Overheid, te weten Open Aanpak, Open Contact, Open Data++Open Data ReaderEerder publiceerde Kennisland de Open Data Reader, als uitkomst van een leerprogramma voor gemeenten over open overheidsdata. Download deze hier. en Open Verantwoording, nader worden toegelicht en uitgediept. Binnenkort verschijnt deze reader op de website van Kennisland. Om deze transitie te laten slagen is het belangrijk om een grotere mate van transparantie te creëren. In het schrijven van dit beleid, maar ook in het meenemen hierin van iedereen voor wie deze transitie gaat gebeuren. Zo kan iedereen meekomen en kunnen wij samen naar een duurzamer Nederland toewerken. De verschillende aspecten van Open Overheid kunnen hier een belangrijke rol in vervullen.

De ambities liggen hoog in deze transitie. Zowel op nationaal als op gemeentelijk niveau. Waar het rijk in 2050 volledig aardgasvrije wijken wil hebben, is het doel van Wageningen om in 2030 al energieneutraal te zijn, waar deze transitie een onderdeel van gaat zijn. Wij gaan samen deze transitie in en hebben daarom de gemeenten die aanwezig waren bij onze eerste werkmiddag gevraagd hun vragen te formuleren.

Tijdlijn Open Overheid

Kennismaken door middel van een tijdlijn: waar sta je in de transitie en wat zijn de grote vragen?

 

TijdensHoe geef je op democratische, open wijze vorm aan iets wat sowieso gaat gebeuren? de introductie gaven verschillende gemeenten aan waar zij vinden dat ze staan in de aardgastransitie en in het toepassen van openoverheidsprincipes. Dit werd neergezet op een tijdlijn, startend bij nul (helemaal aan het begin, nog geen projecten lopend, nog geen ervaring met Open Overheid) naar vijf (we hebben ervaring met geslaagde projecten en OO-aanpak en willen onze kennis delen). Vervolgens zijn wij aan de slag gegaan in een Open Space++Open SpaceOpen Space is een manier om de agenda voor een gesprek, conferentie of zelfs beweging ‘open’ te maken: deelnemers bepalen wat erop staat en nemen zelf de leiding. Voor de aftrap van het leerprogramma paste het goed: de inhoudelijke agenda’s van de deelnemers staan centraal!. Deelnemers brachten een vraag in en gingen uiteen in groepjes. In twee rondes werkten zij aan hun eigen en andermans vraagstukken, met interessante discussies als gevolg. De belangrijkste vragen van gemeenten op het gebied van Open Overheid en aardgasvrije wijken die naar voren kwamen zijn de vijf volgende:

1. Hoe organiseer je het veld van stakeholders?

Met een complexe transitie als deze is een heel veld van stakeholders gemoeid. Hier kan het bijvoorbeeld gaan over bewoners, VVE’s en woningcorporaties, maar ook over particuliere investeerders en scholen. Er is veel ruimte om mensen mee te nemen in deze transitie, maar hoe gemeenten zich tot deze partijen zullen en moeten verhouden binnen deze transitie is een veel voorkomende vraag.

De missie, waarvan deze transitie een deel uitmaakt, is om samen een duurzamer land te creëren waar ontwikkeling samengaat met ons land beter achterlaten voor toekomstige generaties. Hoewel zo’n verduurzaming op lange termijn zijn vruchten gaat afwerpen, brengt het nu vooral kosten met zich mee. Hoe verdelen wij die baten en lasten, en wie draagt daar het meeste aan bij?

Deze transitie vergt een enorme organisatie vanuit gemeenten en het rijk.Deze transitie vergt een enorme organisatie vanuit gemeenten en het rijk. De druk is hoog, om de gestelde doelen te halen moeten er in de meeste gemeenten duizenden woningen per jaar van het aardgas af. Als gemeente zullen vele keuzes gemaakt moeten worden, zoals:

• Ga je investeren in het gebruiken van geothermie, of moedig je all-electric huizen aan?
• Probeer je de kosten zoveel mogelijk te drukken of ga je voor een zo groot mogelijke duurzame impact?
• Hoe krijg je de verschillende stakeholders hierin op één lijn en tot op welk niveau laat je ze meebeslissen?
• En hoe maak je bewoners enthousiast en hoe zorg je ervoor dat iedereen eigenaarschap heeft in deze transitie?

Open verantwoording speelt hier een kernrol. Door te laten zien wat er gebeurt, jezelf als gemeente open te verantwoorden en mensen inzicht te geven in de financiën maak je mensen deel van veranderingen.

2. Wanneer (en hoe) begin je met burgers betrekken?

Hoewel de transitie zich vooral op gemeentelijk en rijksniveau af lijkt te spelen heeft het uiteindelijk een impact op elke individuele burger. Het is niet altijd gemakkelijk voor gemeenten om burgers volledig te betrekken in plannen die grootschalig worden uitgerold. Wanneer, maar ook hoe burgers respectvol te betrekken bij de transitie was een belangrijke vraag die terugkwam op 8 mei. Om uiteindelijk te zorgen dat men ‘ermee kan leven’ moeten bewoners optimaal meegenomen worden in het proces. Volgens het Open Aanpak++Open AanpakZie uitwerking daarvan op de LEOO-website.-principe is het erg belangrijk dat keuzes hierin helder worden gecommuniceerd naar burgers. In Rotterdam worden hier al belangrijke stappen in gezet, waarbij gemeentemedewerkers de wijk in gaan. Het geven van informatie kan daarbij al een wereld van verschil maken; “na een half uur praten zie je mensen van een radicale ‘nee’ naar ‘misschien’ verschuiven”. De afgevaardigden van de gemeente Alkmaar voelen vooral dat er nog te veel onbeantwoorde vragen zijn voordat zij zelf deze aanpak kunnen toepassen.

De gemeentelijke aanpak in deze transitie is overal verschillend, net als het stadium waar zij zich in bevinden. In het delen van uitdagingen, vragen en overwinningen met elkaar valt veel te leren en kan iedereen wat bijdragen. Zo zet de gemeente Leeuwarden energiecoaches en ambassadeurs in. Tegelijkertijd zien zij echter ook dat nieuwbouwwijken die zonder gasaansluiting gebouwd worden geen stof doen opwaaien. De keuze aangeboden krijgen is wellicht niet altijd de ideale situatie als bewoner, want dit brengt ook veel vragen en overwegingen met zich mee.

Een waardevolle stap die in deze sessie werd gemaakt was de volgende. “Soms is open overheid ook: wij weten het ook nog niet”. In een complexe transitie als deze is het belangrijk om open te blijven en daarin ook mee te nemen dat het niet altijd rationeel is, maar er ook veel emoties mee gemoeid zijn. Gastspreker Evert Kuiken sluit zich hierbij aan. “Transparantie is key, en dat betekent ook dat je je data moet opengooien.”“Transparantie is key, en dat betekent ook dat je je data moet opengooien.” – Evert Kuiken Een mooi voorbeeld van opendata-initiatieven die veel kunnen betekenen voor verduurzaming is Bleeve, de winnaar van de SODA++SODADe SODA (Stuiveling Open Data Award) is een prijs die wordt uitgereikt door het Ministerie van Binnenlandse Zaken om initiatieven te steunen die gebruik maken van Open Data. Meer lezen kan hier. van 2016. Zij gebruiken verschillende opendatabronnen voor hun HuisScan, die woningeigenaren snel en eenvoudig inzicht geeft in de beste energiebesparende maatregelen voor hun woning.

3. Hoe stimuleer je en werk je samen met bewonersinitiatieven, maar voorkom je een lappendeken?

Deze vraag heeft een grote onderliggende uitdaging voor gemeenten: waar de gemeente aan de ene kant werkt met zo efficiënt mogelijke aanpakken op gebiedsniveau, is het ook erg belangrijk om bewonersinitiatieven te steunen in hun eigen bijdrage. Generiek versus maatwerk dus. Wat doe je als gemeente wanneer bewoners op eigen initiatief over willen stappen op all-electric, terwijl er een plan ligt om op gebiedsniveau stadswarmte in te voeren?Wat doe je als gemeente wanneer bewoners op eigen initiatief over willen stappen op all-electric, terwijl er een plan ligt om op gebiedsniveau stadswarmte in te voeren? De gulden middenweg hierin is niet altijd even gemakkelijk te vinden.

De gemeente Rotterdam vroeg zich af: hoe kom je achter initiatieven waar ‘energie’ zit? In de gemeente Leeuwarden klinken andere geluiden. Hier ziet de gemeente een rijkdom aan bottom-up initiatieven en lokale energiecoöperaties. Meer kennis van financiële en juridische zaken kan hen vaak helpen op te schalen en meer impact te genereren. De gemeente kan hier ook aan bijdragen. Vandebron biedt hier een interessante nieuwe invalshoek. Hoewel dit geen bewonersinitiatief is, weten zij wel het gat te dichten tussen bewoner en energiecoöperatie en dragen daarbij op verschillende vlakken bij aan hun missie om de energie industrie te verduurzamen.

Wat Evert Kuiken ons vertelde over burgerinitiatief Duurzaam Dorp Diemen++Duurzaam Dorp DiemenDuurzaam Dorp Diemen is een burgerinitiatief dat bestaat uit vrijwilligers. Ze zijn op eigen initiatief begonnen om hun dorp duurzamer te maken, fungeren als platform voor nieuws en informatie en organiseren een Repair Café. Ook overleggen ze elk halfjaar met de gemeente. Lees hier meer over dit inspirerende netwerk. bood een interessante invalshoek. Diemen wil in 2040 klimaatneutraal zijn, wat betekent dat ze 60% van hun energie willen gaan besparen en de rest duurzaam willen opwekken. Door open vergaderingen te houden, artikelen en informatie te publiceren en mensen in gesprek te laten komen tijdens het Repair Café, proberen zij duurzaamheid op het vizier te krijgen van hun medebewoners. Evert benadrukte verder nog het belang om als overheid en gemeente vooral te proberen om alle lagen van de bevolking mee te krijgen met dit soort beslissingen. “Begin met vertellen wat je doet, zo vaak mogelijk en op een manier dat iedereen het kan lezen en zien. Verkoop het beleid dat je hebt eerlijk en open. Heb je je jaarlijkse doel behaald? Laat dit dan ook zien zodat mensen snappen dat de gemeente iets voor ze doet en niet tegen ze. Ga in gesprek, de wijk in, en bel bij mensen aan. Organiseer wijkavonden en gebruik social media. Alles moet open zijn en zorg ervoor dat je klimaatneutraal-plannen bekend en gemakkelijk vindbaar zijn” – wat helaas nog een uitzondering is op de regel bij veel gemeenten. De gemeente Wageningen sluit zich hierbij aan: “Laat je niet remmen door al dan niet rijmende businesscases, ga vooral het gesprek aan met de mensen om wie het gaat”.“Laat je niet remmen door al dan niet rijmende businesscases, ga vooral het gesprek aan met de mensen om wie het gaat.”

4. Wanneer gaat de politiek haar rol oppakken?

Hoewel deze transitie door de gemeente opgepakt en uitgevoerd moet worden ligt er nog een grote vraag over de rol van de rijksoverheid. Een heersende opinie in de groep is dat de rol van de overheid moet veranderen omdat er anders geen innovatie kan zijn. Het aanpassen van rol van de overheid vergt echter veel tijd; iets wat veel initiatiefnemers niet zo ervaren of begrijpen en wat frustratie kan veroorzaken. Aan de andere kant is er niet genoeg geld en capaciteit om deze transitie te maken in de gemeenten zelf. Zo geven gemeenten aan dat ze graag meer geld zouden hebben om te kunnen experimenteren. “Je kunt de bewoner niet verantwoordelijk maken voor het verduurzamen van de bronnen. Als overheid ben je daar verantwoordelijk voor”. Waar loopt de rol van de overheid over in die van burgers? Voor veel van de deelnemers aan de sessie zijn dit belangrijke vraagstukken.

5. Welke communicatiestrategie kun je toepassen?

Meer steun van de rijksoverheid is ook bij dit deel van de transitie gewenst. Vragen als: “Wanneer begin je met communiceren, en wat communiceer je dan precies? Een goede eerste stap in de juiste richting is gemaakt door de campagne Van Gas Los++Van Gas LosDe campagne Van Gas Los is geïnitieerd door het programmabureau Warmte Koude Zuid-Holland in samenwerking met HIER klimaatbureau.. Deze campagne bestaat vooralsnog uit een video die vooral gericht is op millennials. Toereikend genoeg om de boodschap te verkondigen is dit echter nog niet. In de groep merkten wij een behoefte om de communicatie groter te trekken dan enkel deze transitie. Hoewel het aardgasvrij maken van woningen een belangrijke eerste stap is, moet de transitie uiteindelijk naar een duurzamere samenleving leiden. We maken niet alleen aardgasvrije wijken, maar wijken van de toekomst. Dat moet duidelijk gecommuniceerd worden, zodat men voelt dat deze transitie bijdraagt aan een bredere maatschappelijke verschuiving.We maken niet alleen aardgasvrije wijken, maar wijken van de toekomst. Dat moet duidelijk gecommuniceerd worden, zodat men voelt dat deze transitie bijdraagt aan een bredere maatschappelijke verschuiving. Een deelnemer uit Alkmaar geeft hierbij aan dat “wij gaan de huizen aardgasvrij maken” niet verkoopt. Wanneer er een grote overheidscampagne wordt opgezet kan iedereen zien dat de transitie eraan komt, wanneer zij aan de beurt zijn en hoe het verder gaat. Dat kan enorm veel helpen in het verloop van de transitie.

Bij een transitie als deze is er een gegeven dat omarmd moet worden. Weerstand zal hoe dan ook ontstaan, verandering is namelijk niet altijd gemakkelijk. Deze weerstand is echter niet iets wat we moeten gladstrijken, maar juist omarmen.

Daarnaast is duurzaamheid niet voor iedereen een even belangrijk doel. De kans bestaat dat niet iedereen even enthousiast zal meedoen, maar het is wel zaak dat wij ons best doen iedereen zoveel mogelijk mee te nemen. Hierin kunnen ambassadeurs een belangrijke rol spelen. Mensen die een deel van de angst voor verandering weg kunnen nemen, maar die vooral de transitie tastbaar kunnen maken. Een voorbeeld van zo’n ambassadeur is Francesca van Berk++Francesca KooktIn een videoserie laat Francesca zien wat koken op inductie behelst. Lees hier meer. die een videoreeks heeft gemaakt over koken zonder gas.

Vervolg

De gemeenten die deelnemen aan ons leertraject delen de komende maanden hun voortgang via blogs. Aan de hand van openoverheidsprincipes helpen wij hen met hun vraagstukken over deze transitie en kunnen de gemeenten van elkaar leren. Houd onze website in de gaten voor updates en (links naar) blogs van de gemeenten.