Symposium ‘De toekomst van werk’: broodnodige reflectie

Op 23 juni 2017 nam Chris Sigaloff na tien jaar afscheid als voorzitter van Kennisland met het symposium ‘De toekomst van werk’. Onder anderen Willem Schinkel, Sebastian Olma en Valerie Frissen deelden hun visie op werk. Het ging onder andere over technologie als paradox van complexe versimpeling en het rücksichtslose geloof in innovatie.

Betrokken KL'ers
Chris Sigaloff

5 juli 2017

Tijdens het symposium ‘De toekomst van werk’++WerkDe toekomst van werk is een mogelijk nieuw thema van KL, net als Zorg en Stedelijke vernieuwing. op 23 juni 2017 ter ere van het afscheid van voorzitter Chris Sigaloff, gingen we samen met 150 genodigden in op de gevolgen van de toenemende automatisering en robotisering voor ons als individu en voor de samenleving als geheel.

Na een prachtig a capella optreden van Mathilde Santing trapte Chris af door te vertellen wat werk voor haar betekent:

“Mijn tijd bij Kennisland was veel meer dan alleen ‘werk’. Het gaf me mijn identiteit, het vormde mijn karakter en zorgde voor zingeving. Het verliezen van je werk is dus veel meer dan een economische transactie. Het zorgt ervoor dat je opnieuw gaat nadenken over wie je eigenlijk bent.”

Daarna liet IJsbrand van Veelen van De Denkfabriek aan de hand van oude archieffoto’s“Tegenwoordig kun je aan bijna niemand meer zien wat voor beroep hij/zij uitoefent.” zien hoe werk en identiteit vroeger volledig samenvielen.

“Mensen waren wat ze deden. Tegenwoordig kun je aan bijna niemand meer zien wat voor beroep hij/zij uitoefent. Veel van die beroepen zijn nu uitgestorven, zoals de menselijke alarmklok, die met een stok op je raam tikte als het tijd was om op te staan. Er zijn beroepen verdwenen en er zijn nieuwe bijgekomen, maar werk is vooral veel flexibeler geworden.”

“De robots komen? Ze zijn er al! Wat betekent dit voor de arbeidsmarkt?”

Valerie Frissen, bijzonder hoogleraar ict en social change, directeur van het SIDN Fonds en lid van de Raad van Toezicht van Kennisland:

“Bruggen die niet door arbeiders worden gebouwd, maar door een 3D-printer, twitterberichten die geschreven zijn door algoritmen en robots in de zorg, zoals Alice.++AliceBekijk hier de trailer van de documentaire over zorgrobot Alice. Mens en techniek zijn altijd met elkaar verweven geweest. Het gaat niet langer over het overwinnen van fysieke beperkingen door technologie, maar cognitieve. Ons denkvermogen wordt steeds meer overgenomen door technologie, waardoor de verhouding tussen mens en technologie aan het verschuiven is.”

Voor Valerie is het praten over“Technologie gaat zich ook steeds vaker met ons identificeren in plaats van andersom.” de grenzen tussen mens en technologie kunstmatig in zichzelf:

“We moeten het niet te veel hebben over de grenzen tussen mens en technologie. De mens is immers kunstmatig van aard en die grenzen verschuiven continu. Technologie gaat zich ook steeds vaker met ons identificeren in plaats van andersom.”

De vraag is volgens haar niet of wij een relatie met technologie willen hebben, maar vooral hoe we die willen vormgeven. De vraag is dus ook niet hoe werk eruit ziet in de toekomst, maar wat voor soort werk we eigenlijk willen doen en hoe we technologie daarin willen vormgeven.

Technologie maakt ons blind voor waar het werkelijk om gaat

Hoogleraar sociale theorie Willem Schinkel hekelt de manier“Door met technologie bezig te zijn, wekken we de indruk steeds met de toekomst bezig te zijn.” waarop we doorgaans over technologie nadenken:

“Technologie is de paradox van de complexe versimpeling. Door met technologie bezig te zijn, wekken we de indruk steeds met de toekomst bezig te zijn. Toekomstvisioenen uit Silicon Valley zijn vaak libertaire visioenen. We praten over versies (1.0, 2.0. etc), we experimenteren, we verbeteren.++ExperimenterenVolgens Schinkel is experimenteren ook cruciaal bij socialdesignfantasieën en zorgt het voor een permanente revisie van het heden. Bij technologie komt er altijd weer een volgende versie. Dat maakt het aantrekkelijk voor financieel gewin. Toekomst is iets wat nú relevant is. Verleden en toekomst zijn gelijktijdig aan elkaar. Technologie maakt toekomst actueel in het heden. Zo herzien we het heden permanent, maar staan we niet stil bij wat er feitelijk aan de hand is.”

Doordat we ons blindstaren op technologie vergeten we dat de toekomst van werk“Technologie neemt ons geen werk uit handen. Maar om dat te zien moet je een andere definitie van werk hanteren.” niet los gezien kan worden van kapitalisme:

“Cognitief kapitalisme is gebaat bij mensen die werken, maar geen baan hebben. Dit leidt tot vervaging van de grens tussen privé en werk. Waarde is niet langer gebonden aan arbeidstijd, maar aan flexibiliteit. Technologie neemt ons geen werk uit handen. Maar om dat te zien moet je een andere definitie van werk hanteren.”

Volgens Schinkel is Spring House precies zo’n plek waar de grens tussen privé en werk diffuus wordt. De meeste leden werken niet, maar zijn bezig de wereld te veranderen in een kantoor dat aan een huiskamer doet denken“Zet creatieve mensen bij elkaar en je creëert meerwaarde, zo luidt de belofte, maar het is een kapitalistische natte droom die ons leven monetariseert.”, met goede koffie.

“Zet creatieve mensen bij elkaar en je creëert meerwaarde, zo luidt de belofte, maar het is een kapitalistische natte droom die ons leven monetariseert. We werken tegenwoordig ook als we denken niet te werken. Bijvoorbeeld als we iets opzoeken via Google. Elke klik levert geld op. Misschien verdwijnt het werk wat we nu ‘werk’ noemen, maar komt daar iets anders voor terug. De angst voor werk dat verdwijnt maakt ons wel ultiem uitbuitbaar…”

Er moet ruimte komen voor serendipiteit

Lector autonoom maken in kunst en ontwerp Sebastian Olma gaat nog een stapje verder. In zijn ogen hebben digitale interventies ons leven zelden mooier of creatiever gemaakt. Ons rücksichtslose geloof in technologie en innovatie (de Sillicon Valley-retoriek) zorgt er voor dat we niet aan de status quo tornen en juist meer van hetzelfde doen“Ons rücksichtslose geloof in technologie en innovatie (de Sillicon Valley-retoriek) zorgt er voor dat we niet aan de status quo tornen en juist meer van hetzelfde doen.”:

“De markt kan niet innoveren, want de markt is een balans tussen vraag en aanbod. De innovatie moet van buiten komen. We beoefenen ‘gymastics of changeless change’ ++Changeless changeNaomi Klein defines changeless change as ’the kind of innovation that simultaneously upends current practices and studiously protects existing wealth and power inequities. (Bron: ‘In Defence of Serendipity’ van Sebastian Olma)en houden onszelf voor de gek in plaats van ons te verzetten tegen ‘beleidsmemes’ als de smart city, de creative industrie of sociale innovatie.”

Sebastian pleit voor een radicalere invulling van het begrip ‘sociale innovatie’. Er moet ruimte komen voor serendipiteit: voor toeval en wijsheid, voor ‘ongelukjes’ en de capaciteit om daar iets mee te doen. We zouden ons niet zo druk moeten maken over de toekomst van werk, maar ervoor moeten zorgen“We moeten ‘de wereld beter maken’ niet langer zien in termen van technologische vooruitgang en ondernemerschap, maar in het bevragen van onze systemen.” dat arbeid weer op de politieke agenda komt.

“We moeten ons niet laten hypnotiseren door de laatste tech-trends uit Silicon Valley. Beter openen we alle ‘black boxes’ die door het neoliberale beleid zijn ontstaan. We moeten ‘de wereld beter maken’ niet langer zien in termen van technologische vooruitgang en ondernemerschap, maar in het bevragen van onze systemen, het streven naar solidariteit en het zoeken naar nieuwe vormen van collectiviteit.”

Que sera sera

Babs Gons, Mirte Hartland, Zeinab el Bouni en Roziena Salihu relativeren al het intellectuele geweld van de voorgaande sprekers met een gevoelige performance over een dochter in gesprek met haar moeder. Een korte impressie:

“Als driejarige dacht ik nog dat ik alles kon worden.”

“Ik dacht nooit dat een meisje zoals ik groots mocht dromen van alles.”

“Mama, misschien kan ik niet beter. Misschien is dit het. Vraag me alsjeblieft niet waar ik mezelf over vijf jaar zie…”

“Kleintje, je mag worden wat je wilt. Je mag elke keer iets anders worden. Maar vooral jezelf.”

Aan het einde van het symposium, voordat het feest losbarstte, stelde de nieuwe Kennisland-voorzitter Paul Keller het nieuwe bestuur++Nieuw KL-bestuurLees hier meer over het nieuwe bestuur. voor met daarin Nora van der Linden en Kimon Moerbeek.

Een afscheidsbijeenkomst is een perfect moment voor reflectie. Het geeft de gelegenheid om even op de pauzeknop te drukken in ons gejaagde bestaan van experimenteren, agenderen en innoveren. Kritisch reflecteren is een voorwaarde om weer verder te komen en te blijven groeien en verbeteren.Kritisch reflecteren is een voorwaarde om weer verder te komen en te blijven groeien en verbeteren. Het geeft de kans de status quo op te schudden, scherp te stellen en achterliggende principes te herzien. Daarmee is zo’n afscheid geen eind, maar juist de ultieme plek voor een nieuw begin.

Bekijk de foto’s van het symposium en het feest: