Een open overheid is niet iets dat je alleen voor elkaar krijgt. Met die gedachte verbinden 56 landen zich aan het internationale Open Government Partnership (OGP) en daarmee aan de multilateraal tot stand gekomen Open Government Declaration – een handvest voor een betrouwbare, transparante en effectieve overheid. Verder moeten deelnemende landen hun plannen vastleggen in een eigen actieplan én hun huiswerk door een onafhankelijke derde partij laten beoordelen.
Nederland doet mee. Het ministerie van BZK zet voor onze eigen ‘open overheid’ de plannen op papier in het Actieplan Open Overheid, dat op 27 september aan de Tweede Kamer is aangeboden. Vanuit het OGP is het een eis dat het actieplan through a multi-stakeholder process, with the active engagement of citizens and civil society tot stand komt. Een terechte eis, want wie anders dan citizens en civil society kunnen immers beter beoordelen wat de overheid in het werk moet stellen om tot goede resultaten te komen?
Het Actieplan Open Overheid leunt op 3 pijlers:
- De transparante overheid: openbare overheidsinformatie is actief beschikbaar.
- De faciliterende, slimme overheid: zoekt partners op in de samenleving om samen maatschappelijke vraagstukken op te lossen.
- De toegankelijke overheid: staat open voor iedereen en werkt plaats- en tijdonafhankelijk.
Er staan wel ongeveer de goede dingen in, alle zaken waar je bijna niet tegen kúnt zijn. Een kleine greep:
“De overheid laat zien wat ze doet en hoe ze werkt. Daardoor is de burger in staat om snel en makkelijk zijn weg te vinden binnen het overheidsapparaat. De structuur en de rollen van het overheidsapparaat (ministeries, uitvoeringsorganisaties) dienen daarvoor helder te zijn.” (p. 6)
“De overheid staat open voor een actieve samenwerking met burgers, maatschappelijk middenveld en bedrijven bij de oplossing van maatschappelijk problemen. Door gebruik te maken van digitale oplossingen en de uitwisseling van digitale content kan de publieke sector met burgers, maatschappelijk middenveld en bedrijven samen ideeën ontwikkelen, van elkaar leren en samenwerken op verschillende taken.” (p. 6)
“Open technologie wordt gezien als een belangrijke drijfveer voor innovatie en is van belang om verschillende principes van de open overheid te kunnen realiseren: transparantie, burgerparticipatie en verantwoording. Met de inzet van open toegang tot informatie en technologie wordt de publieke dienstverlening verbeterd.” (p.8)
“Door overheidsgegevens beschikbaar te stellen biedt de overheid burgers en bedrijven een platform om voort te bouwen en producten en diensten te ontwikkelen. Daartoe moet de overheid wel een deel van de controle loslaten, aansluiten bij netwerken en transparanter en incrementeler gaan werken.” (p.9)
Tamelijk veilige route
Nogmaals punten waar je nauwelijks tegen kunt zijn, en daar zit ook de zwakte. Met dit stuk worden dan wel goede punten aangedragen, maar wordt ook nog steeds een tamelijk veilige weg ingeslagen. Misschien zit dat in de systematiek van het OGP-initiatief: er wordt gewerkt vanuit een vrij strikt protocol (inclusief een Action Plan Template en dus met de genoemde externe check op de voortgang. Deze externe beoordelaar (Saxion-lector Frans Jorna) zal dus vooral moeten kijken naar behaalde resultaten. Dat levert wellicht niet de meest radicale plannen op, want deze zullen de toets van haalbaarheid binnen de bestaande institutionele en beleidskaders moeten kunnen doorstaan.
Het gevolg van deze veilige route is dat het stuk niet echt een stevige positie op het thema open overheid laat zien. Het verbaast dan ook niet dat geen van de voorgestelde acties echt radicaal is, dat wil zeggen een systematische verandering beoogt te bereiken. Het is vooral een verschuiving van focus en activiteiten.
Toch resultaat
Dit wil niet zeggen dat een minder radicale verandering niet tot resultaten kan leiden. Onder actiepunt 10 (p.23) wordt gesproken over een noodzakelijke cultuurverandering en “de meerwaarde van openheid in de werking van overheid en samenleving, en kennis over hoe ze daar in hun werk mee om kunnen gaan, en hoe ze dat verantwoord kunnen doen.” Dat gebeurt nu al in diverse netwerken, waar ook de nodige resultaten worden geboekt. Ons project Slimmernetwerk wordt daar (op p.23) uitgebreid in genoemd:
“Doel van dit netwerk voor innovatieve professionals is om vernieuwers, zowel leidinggevenden als professionals, met elkaar te verbinden waardoor kennis over hoe de overheid slimmer kan werken wordt verzameld en verspreid. Een onderdeel van het slimmernetwerk is het organiseren van netwerkbijeenkomsten.
Doetanks:Een Doetank is een multidisciplinaire groep van vernieuwers uit de publieke sector die aan de slag is met actuele en relevante ‘slimmer werken’-vraagstukken. Doetanks gaan over nieuwe manieren van samenwerken of organiseren. Leren door te doen staat in de Doetanks centraal. Deelnemers leren om als sociaal ondernemers op zoek te gaan naar nieuwe oplossingen en die ook daadwerkelijk in praktijk te brengen.”
Feitelijk zijn deze Doetanks een soort ‘labs’ waarin ambtenaren op beperkte schaal hun (soms wilde) ideeën ten uitvoer brengen. De Rijksoverheid maakt dit mede mogelijk, maar neemt ook actief deel en profiteert zo van de experimenteerruimte die nodig is om tot vernieuwing te komen.
Ministerraad
Op 27 september is het actieplan aangenomen door de ministerraad, en kan dus met de uitvoering van de actiepunten worden begonnen. Het plan beschrijft de acties voor de komende twee jaar. Het zou mooi zijn als deze op zich al hele goede stap een vervolg krijgt, en de samenleving na die twee jaar opnieuw een opening krijgt om mee te denken. Én dat er meer ruimte komt voor experiment, wellicht buiten de institutionele kaders van BZK. Een ‘open’ overheid betekent immers dat niet alles binnen boord hoeft te gebeuren.
Thijs van Exel