Ambtenaren, ga eens op safari!

Op de markt kwamen twee werelden bij elkaar. Aan de ene kant een gemeente die langetermijnvisies maakt om in 2040 een duurzame stad te worden en waar de dagelijkse realiteit bestaat uit een kantoor met rapporten, beleidsplannen, vooruitdenken en het ondersteunen van bestuurders. Aan de andere kant een levendige markt waar het elke dag draait om het hoofd boven water houden, allerlei koopwaar aan de man brengen en sociale contacten onderhouden. Op de markt lijkt ‘de gemeente’ heel ver weg.

Dit contrast triggerde mijn interesse tijdens de Kennisland Social Innovation Safari waarbij de gemeente Amsterdam in een van de cases de vraag stelde hoe de Albert Cuyp Markt verduurzaamd kan worden. Waarom is er zo weinig contact tussen de wereld van het gemeentekantoor en de markt? Ook ambtenaren die bezig zijn met bijvoorbeeld onderwijs, zorg of veiligheid zijn weinig op de ‘werkvloer’ om te praten met leraren, verpleegkundigen en politieagenten. Vaak wordt er gepraat over in plaats van met deze professionals. Overkoepelende belangenorganisaties en bazen fungeren als woordvoerders van mensen op de werkvloer.

‘Geen kacheltjes en maximaal drie lampen per kraam’

Dat is zonde, want met een open blik en meer interactie maak je beleid dat beter aansluit bij de praktijk en meer draagvlak heeft. Door twee ambtenaren een paar uur mee te nemen naar de markt kwamen zij er achter wat de kooplieden motiveerde (overleven) en wat niet (duurzaamheid). Bovendien werd duidelijk dat regels misschien wel gemaakt worden – zoals het maximum van drie lampen per kraam en een verbod op kacheltjes – maar in de praktijk niet nageleefd of gecontroleerd worden. En het bleek helemaal niet zo moeilijk om met vreemden te praten over wat hen bezighoudt en wat ze belangrijk vinden.

Het is volgens mij geen onwil of desinteresse die er voor zorgt dat beleidsambtenaren weinig de straat op gaan. Vaak ontbreekt het hen aan tijd en prioriteit in de dagelijkse waan van overleggen en beleidsnota’s. De interne logica van ambtelijke organisaties zorgt voor gedragsmechanismen die er ondanks het voornemen meer te praten met de buitenwereld toch voor zorgen dat beleidsambtenaren veel tijd binnen vier muren doorbrengen.

Ten eerste heeft de politieke verantwoordelijkheid van een minister of wethouder veel invloed op de manier waarop er binnen overheidsorganisaties gewerkt wordt. Een incident kan snel een politieke rel worden en daarom is een van de taken van een ambtenaar om een wethouder of minister uit de wind te houden. Dit kan voor een cultuur van handelen binnen de gebaande paden zorgen waarbij experimenten met een nieuwe aanpak of samenwerkingsvorm worden gezien als een risico. Er zijn wel ambtenaren die experimenteren en veel buiten de deur overleggen. Maar hiervoor is een ambtelijke top nodig die vertrouwen en rugdekking geeft aan een ambtenaar met vernieuwende initiatieven.

Daarnaast zijn de interne en informele beloningsmechanismen niet gericht op afstemming met de buitenwereld. Een ambtenaar wordt eerder afgerekend op de mate waarin die het politieke proces op korte termijn goed bedient door te antwoorden op vragen uit de raad of de Kamer en het produceren van beleidsnota’s. Iemand die veel tijd buiten de deur doorbrengt is minder zichtbaar en wordt daar vaak ook minder voor beloond. En het vooraf voorkomen van een mogelijk conflict door de markt te verduurzamen in samenspraak met de markt zelf, is minder zichtbaar dan wanneer je een conflict achteraf oplost.

Ambtenaren zouden meer op safari moeten: ga naar buiten om te verkennen wat er echt leeft in de praktijk. Alleen in beleidsstukken opschrijven dat de gemeente meer naar buiten moet is niet genoeg. Veel belangrijker is het om de tegenwerkende mechanismen die er voor zorgen dat het moeilijk is om naar buiten te gaan te identificeren, bespreekbaar te maken en te ondervangen. Dit vraagt lef om te experimenteren en de grenzen op te zoeken van wat wel en niet kan.

Aster van Tilburg