De ideale overheid kent zichzelf

Regelmatig voer ik discussies over de macht en verantwoordelijkheid van de overheid in relatie tot onze eigen keuzes als burger. Laatst zei iemand tegen me: “Ik ben voor meer gelijkheid en een gezonde aarde, daarom stem ik links en groen, maar binnen het systeem waarin ik leef doe ik wat het beste voor mij is.” In zijn geval betekent dit dat hij een koophuis heeft in Amsterdam dat bijna twee keer zoveel waard is geworden de afgelopen vijf jaar, waardoor hij overweegt om een tweede huis te kopen voor de verhuur (waarover hij geen belasting hoeft te betalen) en eet hij zijn vlees met smaak, ook als het geen biologische variant is. En dit alles terwijl hij tegen hypotheekrenteaftrek is, tegen belastingvoordelen voor rijken, en tegen de bio-industrie. Hoe kan iemand individuele keuzes maken die niet stroken met zijn morele waarden? En doet de overheid niet precies hetzelfde?

De persoon in bovenstaand voorbeeld accepteert zijn eigen hypocrisie, maar wenst een overheid die hem voor egoïstische en opportunistische keuzes behoedt. Een overheid die bezit en vermogen niet extra beloont, waardoor de rijken rijker worden en de armen armer. Een overheid die het burgers simpelweg verbiedt of tenminste lastig maakt om te veel dier- en milieuonvriendelijk vlees te eten, te veel vliegreizen te maken, te roken, en ga zo maar door. Kortom, een overheid die compenseert voor de tekortkomingen van de mens. “En de eigen verantwoordelijkheid dan?”, stamelde ik. Daar was hij helder over: 

“Dit kun je niet aan mensen zelf overlaten. Mensen zijn van nature hypocriet, zelfzuchtig en kortzichtig.” 

Daar sta je dan als neoliberale overheid die moeilijke beslissingen het liefst aan de burger of de markt overlaat.Daar sta je dan als neoliberale overheid die moeilijke beslissingen het liefst aan de burger of de markt overlaat. Een betere wereld begint bij jezelf. De maatschappij dat ben jij. Maar het handjevol burgers dat niet alleen met hun stempas maar ook met hun (koop)gedrag verantwoordelijkheid neemt, is bij lange na niet genoeg. Zo groeien de huizenprijzen en huren onstuimig door. Vooral omdat het systeem bijvoorbeeld toestaat dat je je huis aan rijke expats verhuurt, waardoor een hele buurt duurder wordt, of dat woningbouwcorporaties woonblokken opknappen en tegen een hogere prijs verhuren waardoor de oude bewoners de huur niet meer kunnen betalen. Of al die yuppen++YuppenZelf ben ik trouwens ook zo’n ‘(young) urban professional’ met een koophuis in Amsterdam. die voormalige corporatiewoningen opkopen en pimpen. Zo heeft iedereen een reden om niet te doen wat het beste is voor de gemeenschap++Prisoner’s dilemmaDaar komt nog bij dat veel mensen denken ‘Ik kan wel iets verbeteren, maar als de rest niet meedoet, heeft het geen enkele zin, dus doe ik maar niks’. Lees meer, maar wat hem/haar/hen het beste uitkomt. Zelfs als iemand goed geïnformeerd is, het beste met de medemens voorheeft en beseft dat iets goeds doen voor de gemeenschap of de aarde uiteindelijk ook goed is voor jezelf – of tenminste voor je kinderen. 

De mensen die wel gezonde keuzes of keuzes voor het algemeen belang maken, zijn vaak juist de mensen die volop profiteren van het systeem dat rijkdom beloontDe mensen die wel gezonde keuzes of keuzes voor het algemeen belang maken, zijn vaak juist de mensen die volop profiteren van het systeem dat rijkdom beloont., dat maakt het nog ingewikkelder. Omdat zij in de bevoorrechte positie zijn om die keuzes te kunnen maken, of de ruimte hebben om er zelfs maar over na te kunnen denken. Helaas is er op moreel vlak ook sprake van toenemende ongelijkheid, omdat veel mensen die goede keuzes maken neerkijken op degenen die dat niet doen (of kunnen!). 

De overheid is geen haar beter

Ik ben voor een sterkere overheid die goede beslissingen maakt in het algemeen belang en voor de langere termijn, maar daar zit hem precies het probleem. De overheid lijdt ook aan bijziendheid en kijkt meestal niet verder vooruit dan een paar jaar (vanwege de verkiezingen). De overheid trekt weinig lering uit haar eigen falen.De overheid trekt weinig lering uit haar eigen falen. Nederland blijft bijvoorbeeld het belastingparadijs dat het volgens diezelfde overheid niet is. De overheid blijft rijken extra belonen en armere mensen met argwaan behandelen (zie de Toeslagenaffaire++ToeslagenaffairePas geleden bleek dat een interne memo waarin overheidsjurist Sandra Palma al in 2017 stelde dat de Belastingdienst ‘laakbaar’ handelde in de fraudejacht en de overheid getroffen ouders moest compenseren was ‘kwijtgeraakt’. Net als het fotorolletje in Srebrenica en de bonnetjes van Fred Teeven. UPDATE: en de sms’jes van Rutte.). De overheid blijft klungelen met de slachtoffers van de gaswinning in Groningen. Niemand snapt nog iets van het zwalkende coronabeleid. 

Het vertrouwen van de bevolking in de overheid is dan ook niet best++Vertrouwen in de overheidOngeveer de helft van de Nederlanders heeft vertrouwen in de overheid volgens dit rapport van I&O Research en NRC. . Het volk kiest mede daardoor voor meer rechts beleid dat individualisme en kapitalisme als basis heeft, en dus niet in ieders belang is. Met dank ook aan de populistische symboolpolitiek++PopulistenIn mijn opiniestuk ‘Pleidooi voor de onderbuik’ schreef ik al: ‘Populisten geven de slechtst mogelijke vertaling van de werkelijkheid. Het is gevaarlijk dat onmacht, onbegrip en de bijbehorende moedeloosheid uiteindelijk leiden tot meer macht voor hen die het begrijpen van de werkelijkheid feitelijk al hebben opgegeven.’ die bijvoorbeeld immigratie aanwijst als een van de belangrijkste oorzaken waardoor veel mensen geen huizen meer kunnen huren of kopen, terwijl dit toch vooral door het stimuleringsbeleid van de overheid zelf komt. Maar daar hoor je de overheid niet over.

Keer op keer bewijzen politici dat ze ook maar mensen zijn: Grapperhaus op zijn huwelijk, Hoekstra en zijn scheve schaats, Ollongren en haar rommelige papieren, Bijleveld en haar onthullende tweet, Rutte en zijn verloren herinneringen en ga zo maar door. Dit zijn de mensen die ons land leidenHet lijkt wel alsof er elke week nieuwe regels bijkomen waar je aan moet voldoen om een goed mens te zijn.. 

Regels bepalen wie een goed mens is

De overheid bestookt burgers met een wirwar van onbegrijpelijke regels en procedures waarin de menselijke maat is ondergesneeuwd++Menselijke maatLaatst bleek dat 170.000 huishoudens die recht hebben op de bijstand toch maar geen uitkering aanvragen, omdat de aanvraag te complex is geworden en de angst om door de overheid als fraudeur te worden gebrandmerkt te groot. . En burgers die hoog scoren op de schaal van eigen verantwoordelijkheid en ‘woke’ zijn bestoken op hun beurt elkaar met nog veel meer leefregels en taalregels++Leef- en taalregelsEet geen dieren, eet alleen goede soja, zeg geen ‘blanke’ of ‘dames en heren’, vier geen Zwarte Piet, rijd geen auto, scheid je afval, vlieg niet, leg zonnepanelen op je dak, koop duurzame kleding, etc.. We nemen elkaar zodoende op alle mogelijke manieren de maat. Het lijkt wel alsof er elke week nieuwe regels bijkomen waar je aan moet voldoen om een goed mens te zijn, of een goede burger. Je zou er moedeloos van worden. Maar, een samenleving waarin je steeds meer regels nodig hebt om met elkaar om te kunnen gaan en niet op elkaar neer te kijken is toch niet wenselijk? Waar is de gulden middenweg? 

Een van de dingen die ik de laatste tijd geleerd heb, is dat ieder mens een eigen tempo heeft om veranderingen te accepteren.Ieder mens heeft een eigen tempo om veranderingen te accepteren. Sommige mensen lopen mee in een voorhoede van wereldverbeteraars, waar je op je tellen moet passen, want voor je het weet overtreed je een van de regels en dan hoor je er niet meer bij. Anderen sjokken daar achteraan en pikken zo nu en dan een nieuwe leefregel op. Weer anderen laten zich niet graag voorschrijven hoe je moet leven en houden zich verre van deze gutmenschen. Anderen zal het allemaal een worst zijn en weer anderen hebben helemaal geen tijd, ruimte of middelen om zich met de lange termijn bezig te houden of te reflecteren op hun eigen gedrag. Zij zijn bijvoorbeeld al lang blij als ze het einde van de maand halen met de boodschappen. 

De overheid is ook maar een mens

Wat mij betreft is de overheid er om het algemeen belang te dienen en beleid te maken dat ervoor zorgt dat iedereen dezelfde kansen krijgt, ongelijkheid zoveel mogelijk wegneemt én een sociale en duurzame toekomst voor het land en de aarde nastreeft. Ik wil een overheid die voorwaarden schept waardoor ik het beste uit mezelf en het leven kan halen, zonder dat een ander daardoor benadeeld wordt. Ik wil een overheid die hypocrisie, zelfzuchtigheid en kortzichtigheid van mensen en systemen herkent en compenseert.

Overheid, zoek ons op, kom met ons praten in de echte wereld, het complexe systeem van onderlinge afhankelijkheden, driften en gevoelens dat onze samenleving is. Laat ons meedenken en meedoen, maak ons medeverantwoordelijk, maar bescherm ons tegen onszelf, en u tegen uzelf! ‘Ken uzelf’, het oud-Griekse aforisme is daarbij essentieel. Want niets menselijks is de overheid vreemd.

Marcel Oosterwijk