De usual suspects vs. de invisibles: een slechte film of dagelijkse praktijk?

In de opiniereeks onder de titel Soulsearching behind de scenes reflecteren we op de verschillende manieren waarop we dit doen. Zo schreven mijn collega’s Kimon, Thomas en Nora al eerder over het benutten van deze mogelijkheden in de samenleving, het zogenaamde potentieel. Kimon zet twee docenten uit Rotterdam-Zuid in de etalage en Thomas schrijft over het potentieel van zijn beste vriend. Dit zijn aansprekende voorbeelden van mensen die zich om verschillende redenen direct in ons werkveld bevinden. Nora constateert echter dat wij bij Kennisland juist vaak werken met deze voorlopers binnen scholen, organisaties of overheidsinstellingen. Ze stelt zichzelf de vraag of we hiermee het potentieel van de samenleving wel maximaal benutten. Immers, de voorlopers komen er vaak toch wel zonder onze hulp en representeren bovendien een klein deel van het geheel.

Helaas is deze vraag niet zo gemakkelijk te beantwoorden. In een steeds complexere samenleving worden ook relaties, netwerken en problemen ingewikkelder. Niet alles wat we met voorlopers bereiken verspreidt zich als een olievlek onder de rest van de bevolking. Het is zelfs niet zeker of ‘het potentieel’ dat zich achter de voorlopers bevindt wel op onze ideeën en hulp zit te wachten. Wie weet hebben zij andere belangen? En weten wij eigenlijk wel echt wie ze zijn?

Op zoek naar de invisibles

Afgelopen zomer organiseerden Kennisland, Hivos en de UvA de Social Innovation Safari. Ik was deelnemer en samen met 20 internationale professionals zetten we onze tanden in vier complexe, maatschappelijke vraagstukken. Dit waren alle vier uitdagingen waar de gevestigde systemen zelf op stuk liepen. Aan ons de vraag om hier met een frisse blik naar te kijken. We kregen carte blanche om ons in teams twee weken onder te dompelen en met zoveel mogelijk betrokkenen te spreken, te sparren en van hen te leren. Een gouden kans om op zoek te gaan naar de voorlopers en de potentiëlen.

Opvallend was dat de vier teams al vrij snel met dezelfde conclusie kwamen. De veronderstelde problemen waren veelal te verklaren aan de hand van verschillende disconnects. Dit zijn punten waarop de wensen, doelen, mogelijkheden en opinies tussen meerdere partijen verschillen. Dit betekent dat wat één speler als een probleem ervaart, niet per se ook geldt voor de ander. Hoewel dit als een zeer logische constatering klinkt, leken deze disconnects niet altijd bekend bij degenen die de problemen probeerden op te lossen. We vroegen ons af of zij wel wisten wat er speelde onder alle betrokkenen. Is er alleen maar contact met de voorlopers, de usual suspects? Wat is bekend van de andere betrokkenen, de invisibles? Wie zijn zij, en misschien nog wel belangrijker, bereik je met je interventies wel het doel dat je beoogt? En door wie wordt dat doel geformuleerd?

Op het moment dat ik dit stuk schreef zag ik deze tweet van Pop-Up City op mijn tijdlijn verschijnen:

“As authorities mainly have contact with those few active citizens, they tend to think that social projects would benefit all.”

Voor mij illustreert dit precies waar we zelf mee te maken kregen tijdens de Safari. De probleemeigenaren van het vraagstuk waar mijn team mee aan de slag ging hadden een duidelijk doel en een duidelijke aanpak voor ogen, maar boekten tot hun verbazing weinig resultaat. De voorlopers met wie er contact was werden gezien als representatief voor de hele doelgroep. In de praktijk bleek dit al een enorme disconnect, wanneer we actief in contact kwamen met alle (overige) betrokkenen, de zogenaamde invisibles. Sommigen van hen ervoeren het ‘probleem’ niet als last, en maakten dus ook geen gebruik van de geboden ‘oplossingen’. Of zij hadden juist behoefte aan hun eigen oplossingen voor hun eigen problemen, die weer anders waren dan de verwachtingen van de probleemeigenaar. Kortom, de werkelijkheid bleek een stuk complexer dan op papier was verwacht. 

Terug naar de dagelijkse praktijk

Deze constatering brengt me ook weer terug bij Nora’s opmerking en bij onze dagelijkse praktijk. Als wij bij Kennisland vaak werken met de voorlopers, wie zijn in onze projecten dan eigenlijk de invisibles? Zijn zij misschien wat wij het potentieel van de samenleving noemen? En is het werk dat we doen met voorlopers ook waardevol voor hen? Of hebben zij hele andere doelen, en hoe zouden we hen kunnen ondersteunen om deze te bereiken?

Ik merk dat dit vragen zijn waar wij bij KL ook dagelijks mee worstelen. De Safari was een unieke kans om mezelf, zonder verdere verplichtingen, te focussen op deze vragen. Hierin schuilt gelijk de crux. Was de Safari inderdaad een unieke kans, of zouden we deze zoektocht veel meer in ons dagelijkse werk moeten toepassen? Volgens mij houdt deze zoektocht namelijk nooit op. Sterker nog, hij zou nooit op moeten houden. Organisaties, scholen, overheden, ze veranderen met de dag. Alleen door een voortdurend reflectieve houding blijft ons werk relevant. Het doen van onderzoek, het testen van je interventies en het meten van je resultaten. Dit is geen lijnrecht proces, maar loopt juist door elkaar. Juist door continue iteraties in ons werk vergroten we onze impact.

Hopelijk komen we op deze manier een stap dichterbij de vragen die Nora stelt, die vaak nog onbeantwoord op tafel liggen. Zonder dat we goed in kaart hebben wie de invisibles, of de potentiëlen, of hoe we ze ook willen noemen, zijn en wat deze waarschijnlijk zeer diverse groep wil, zullen we nooit weten of wij hen kunnen ondersteunen in onze zoektocht naar een slimmere samenleving. En vooral, zullen we nooit van hen kunnen leren wat we morgen nog beter kunnen doen.

Misschien moeten we iedere dag op Safari.

Jos van Kuik