Dit is de waarde van cultuur
Marcel Oosterwijk Hoofd communicatieIn een tijd waarin de kunst- en cultuursector grote moeite heeft zijn eigen relevantie aan te tonen, kan niet genoeg uitgelegd worden hoe essentieel cultuur is voor onze samenleving.
In NRC Handelsblad van 15 februari schreef dichter en schrijver Robert Anker dat kunstenaars geen invloed op maatschappelijke discussies hebben en dat kunst geen nut heeft.++Kunst in de samenlevingZijn stuk was een reactie op de nieuwe Akademie van Kunsten, waarin 19 kunstenaars zich buigen over de functie van kunst in de samenleving en de relatie tussen wetenschap en kunst. Ankers schets van de hermetische kunstenaar die los van alles staat is sowieso achterhaald.++Barbara VisserLees de sterke reactie hierop van Barbara Visser, een van de 19 kunstenaars. Maar Ankers stelling dat kunst geen nut heeft prikkelt wel degelijk. In een tijd waarin de kunst- en cultuursector grote moeite heeft zijn eigen relevantie (of nut of waarde) aan te tonen, kan niet genoeg benadrukt en uitgelegd worden hoe essentieel cultuur is voor onze samenleving. Ik doe graag ook een poging de waarde van kunst en cultuur te verwoorden.
Cultuur wordt door velen onterecht als een luxe beschouwd, een hebbedingetje voor de rijken waar de massa geen profijt van heeft. Hierbij worden vaak dezelfde eenvoudige voorbeelden opgerakeld die het goed doen in het debat. Waarom het Concertgebouworkest subsidiëren, terwijl de zaal vol zit met pensionado’s uit Oud-Zuid? Waarom een nationaal balletgezelschap ondersteunen terwijl we net zo goed van talent uit het buitenland kunnen genieten? Dat is prijsschieten voor mensen die het debat over de waarde van cultuur liever eenvoudig en overzichtelijk houden. De waarde van cultuur en culturele processen begrijpen of uitleggen vergt immers moeite en toewijding, want culturele processen zijn eigenlijk altijd onaf en het effect ervan is vaak lastig te meten. Dat maakt het moeilijk om over te praten en daar houden de meeste mensen niet van. Het resultaat is dat velen van mening zijn dat je geld beter aan ‘nuttige dingen’ kunt besteden dan aan cultuur, waarvan het directe nutDe waarde van cultuur en culturele processen begrijpen of uitleggen vergt moeite en toewijding. vaak onduidelijk is.
Cultuur vervult een vaak onzichtbare sleutelrol in onze maatschappij
Cultuur manifesteert zich in veel verschillende gedaanten: in kunst, creatieve industrie, media, maar ook in politiek en samenleving. Het vervult soms een zichtbare, maar veel vaker een onzichtbare sleutelrol in onze maatschappij. Cultuur is een van de bouwstenen van ontwikkeling op economisch, sociaal en politiek niveau. Het is daarom belangrijk dat we de waarde van cultuur niet alleen goed definiëren, maar vooral ook verankeren in onze maatschappij, zodat we die waarde niet steeds opnieuw hoeven uit te leggen. Cultuur is niet elitair en reikt veel verder dan de muren van musea en theaterzalen. Wie cultuur alleen in enge zin bekijkt, in zijn meest zichtbare en dus meest besproken verschijningsvormen, gaat voorbij aan de ware kracht ervan.Wie cultuur alleen in zijn meest zichtbare en dus meest besproken verschijningsvormen bekijkt, gaat voorbij aan de ware kracht ervan.
Cultuur heeft een belangrijke onderzoekende en ontwerpende functie in het vernieuwen en versterken van de samenleving. Het genereert denkkracht die onverwachte mogelijkheden en verbindingen oplevert. Cultuur zit in ons allemaal en we dragen er allen aan bij. Het vormt ons, laat zien wie we zijn, wat we delen en wat ons onderscheidt. Dat de discussie over de waarde van cultuur in de politiek blijft steken op de spanning tussen gesubsidieerde cultuur en cultureel ondernemerschap – dus op de economische waarde van cultuur – getuigt van een totaal gebrek aan interesse en visie.Dat de discussie over de waarde van cultuur in de politiek blijft steken op economische argumenten getuigt van een totaal gebrek aan interesse en visie. De vaak aangehaalde uitspraak van voormalig staatssecretaris van Cultuur Halbe Zijlstra illustreert deze tunnelvisie nog het beste:
“Ik ben geen kunstkenner en als je zo veel moet bezuinigen, is dat eerder een voordeel dan een nadeel.”
Uitingen van cultuur zijn onlosmakelijk verbonden met onze dagelijkse werkelijkheid en onmisbaar voor onze individuele en collectieve ontplooiing. Ze dragen bij aan processen van verandering die invloed hebben op alle niveaus in de samenleving. Cultuuruitingen prikkelen, inspireren, creëren ruimte voor verbeelding, vormen identiteit, geven kleur aan het leven en soms zelfs hoop. Cultuur is zo waardevol omdat de uitingen ervan kunnen aanzetten tot nadenken en kritische reflectie. Soms is het de enige manier waarop een samenleving een spiegel voorgehouden kan worden.Soms is het de enige manier waarop een samenleving een spiegel voorgehouden kan worden. Denk bijvoorbeeld aan Ai Wei Wei die via zijn kunst misstanden in de Chinese samenleving aan de kaak stelt. Of aan de Nederlandse kunstenaars Tinkebell (die een handtas maakte van haar eigen kat++KathandtasIn 2004 verkreeg zij landelijke bekendheid met een handtas die zij gefabriceerd had van het bont van haar eigen kat. Zij gaf daarbij aan het dier zelf gedood te hebben, door het de nek te breken en te villen. Doel van dit werk was de vraag op te roepen waarom het wel maatschappelijk geaccepteerd is productiedieren als koeien en varkens te doden voor consumptie, maar een huisdier niet. Lees meer) en Daan Roosegaarde, onder andere bekend van zijn prachtige lasershow op het Museumplein waarmee hij de opwarming van de aarde en bijbehorend overstromingsgevaar aankaartte.
Daan Roosegaarde Waterlicht
De lichtinstallatie 'Waterlicht' van Studio Roosegaarde.
Uitingen van cultuur zijn misschien niet het antwoord op alle complexe problemen in de wereld. Maar als we cultuurmakers en cultuurconsumenten ondersteunen en verbinden, als we het vrije denken stimuleren en borgen, dan is er ruimte voor ontwikkeling die vanuit mensen zelf komt.
We moeten de waarde van cultuur uitdragen
De huidige ontwikkelingen in het cultuurbeleid (waaronder bezuinigingen van 325 miljoen euro) dwingen ons na te denken over andere denk- en businessmodellen voor de culturele sector en op zoek te gaan naar nieuwe vormen van samenwerking. Dat is zo slecht nog niet. Het stimuleert ons om de unieke identiteit en de waarde van cultuur te (her)definiëren en uit te dragen. Het is aan de mensen die het grotere verhaal wel begrijpen en belangrijk vinden om anderen hiervan deelgenoot te maken en te overtuigen.Het is aan de mensen die het grotere verhaal wel begrijpen en belangrijk vinden om anderen hiervan deelgenoot te maken en te overtuigen.
Juist moeilijke cultuur als kiem van ontwikkeling
Niet elke kunstenaar (of liever cultuurmaker) gedijt onder de druk van opgelegd ondernemerschap. De overheid zou het vrije denken en maken moeten faciliteren, ook voor cultuurmakers wiens producten minder goed te vermarkten zijn. Juist ‘moeilijke’ cultuur, die vooral aanzet tot nadenken in plaats van entertaint, zoals de meeste vraaggerichte cultuur doet, kan voor ontwikkeling zorgen. Cultuur zorgt immers pas voor ontwikkeling als het mensen anders naar dingen laat kijken, niet als het alleen vertier biedt.Cultuur zorgt pas voor ontwikkeling als het mensen anders naar dingen laat kijken, niet als het alleen vertier biedt. De meeste populaire, zichzelf daardoor gemakkelijk bedruipende, cultuur bestaat uit dingen die mensen verwachten als ze een kaartje kopen en dus eigenlijk al kennen. Deze cultuur gaat veel minder over ontwikkeling, kritische reflectie, experiment en nieuwe ideeën, maar meer over vermaak, bevestiging en herkenning. Als samenleving moet je ook koesteren wat zich aan de randen afspeelt, wat krioelt en borrelt maar misschien nog niet levensvatbaar is. Marshall McLuhan noemde kunstenaars the antenna of our race.++Antenna of our raceLees ook dit artikel over McLuhans uitspraak. Dat besef is belangrijk en we kunnen niet genoeg moeite doen om het voortbestaan van vrije cultuur in al zijn verschijningsvormen – economisch interessant of niet – in onze samenleving te verankeren.
Marcel Oosterwijk
