Energietransitie slaagt alleen als iedereen mee kan doen

De veranderingen die nodig zijn om Nederland klimaatneutraal en klimaatbestendig te maken, behoren tot de grote uitdagingen van deze tijd. Om de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs te halen, moeten ook Nederlandse steden volop aan de bak. Nederlandse gemeenten maken in de komende jaren wijk voor wijk de overstap naar hernieuwbare energie. Deze transitie en de benodigde acties die ermee gepaard gaan, raken direct de dagelijkse levens van mensen.

In het publieke debat over de transitie naar een klimaatneutrale stad ligt de nadruk vaak op de technologische en financiële aspecten. Het gaat over technologische innovaties, businesscases, subsidies en terugverdientijd van investeringen. De nationale overheid lijkt bovendien te veronderstellen dat wanneer er maar vaak genoeg uitgelegd wordt hoe groot en belangrijk de energietransitie is, mensen vanzelf mee gaan doen. De overheid redeneert in het klimaatbeleid sterk vanuit de eigen doelstellingen en zegt vervolgens: we moeten hier draagvlak++DraagvlakIn het op 28 juni gepresenteerde nationale Klimaatakkoord wordt er gesproken over een ‘burgerdialoog’ en een ‘brede publieksaanpak’ door middel van ‘publiekscampagnes’.
voor ontwikkelen. Maar misschien is het probleem niet dat mensen niet mee willen doen aan de energietransitie, maar juist dat zij niet mee kunnen doen. Hoe gaan we in de energietransitie om met de mensen die de kansen en middelen niet hebben en daarom niet meeprofiteren? En met hen die deze transitie niet ervaren als kans, maar vooral als een probleem?

De voorhoede en de achterblijvers

Op verschillende plekkenMisschien is het probleem niet dat mensen niet mee willen doen aan de energietransitie, maar dat zij niet mee kunnen doen. in Nederland is inderdaad een creatieve, intellectuele en vermogende voorhoede aan de slag met de energietransitie. Zij verduurzamen hun huis, plaatsen zonnepanelen, kopen een Tesla of Birò en verenigingen zich in energiecoöperaties. Het is vaak de elite++Een witte elite?In de transitie naar duurzaamheid lijkt sprake van een voorhoede die vooral uit witte mensen bestaat. Maar uit onderzoek van Fawaka Nederland blijkt dat verschillen in duurzaam gedrag vooral worden bepaald door de sociaaleconomische context (opleidingsniveau en arbeidsmarktpositie) en fysieke structuren (zoals infrastructuur en leefomgeving) waarin mensen leven. Verschillen komen dus niet door migratieachtergrond an sich.  die zich weet te organiseren en die de netwerken, het geld en de juridische kennis heeft om dingen voor elkaar te krijgen. Zij weten van de energietransitie te profiteren. Maar er is ook een grote groep achterblijvers die vooral last ervaart van de klimaatverandering en van de maatregelen die worden genomen om ons daartegen te wapenen.Er is een grote groep achterblijvers die vooral last ervaart van de klimaatverandering en van de maatregelen die worden genomen om ons daartegen te wapenen. De klimaatverandering zorgt bijvoorbeeld voor toenemende hitte en droogte in de wijk en door de stijgende prijzen van grondstoffen gaat de gasrekening omhoog. Zo maakt de energietransitie de bestaande kloof alleen maar groter: tussen (kans)rijk en (kans)arm. Tussen wonen in een duurzame woning met een prettig leefklimaat in een groene wijk en wonen in een slecht geïsoleerde, tochtige en met gaskachel gestookte woning in een betonnen wijk.

Hoe zorgen we ervoor dat iedereen mee kan doen aan de energietransitie? De energietransitie moet plaatsvinden in de totale woningvoorraad, dus ook bij sociale huurders en particuliere woningeigenaren in wijken waar de financiële mogelijkheden van de bewoners beperkt zijn. Behalve dat de betaalbaarheid van de maatregelen een probleem is, wordt in die wijken ook vaak de urgentie ervan niet gezien. Anders gezegd: er spelen andere opgaven die op dat moment voor bewoners veel belangrijker zijn. Denk aan het verbeteren van de leefbaarheid en veiligheid van de wijk, de eigen gezondheid, schooluitval, werkloosheid, schuldenproblematiek of het gebrek aan betaalbare woningen. Als mensen vooral bezig zijn met het voorzien in hun eerste levensbehoeften is het logisch dat het klimaat niet op de eerste plaats komt.

Samenwerken, samen profiteren

Uiteindelijk gaat de energietransitie in de wijk over mensen en hun dagelijkse behoeften. Het is belangrijk om nadrukkelijk de mensen met een laag budget en mensen die wellicht andere urgente prioriteiten hebben actief bij de energietransitie te betrekken.Het is belangrijk om nadrukkelijk de mensen met een laag budget en mensen die wellicht andere urgente prioriteiten hebben actief bij de energietransitie te betrekken. Zo kunnen we samen met hen tot concrete, co-creatieve en collectief gedragen oplossingen komen. De uitdaging voor de gemeenten (in samenwerking met maatschappelijke partijen, energiebedrijven, et cetera) is dus om samen met bewoners een integrale visie en strategie te ontwikkelen voor de toekomst van de wijk. Streef bijvoorbeeld niet alleen naar een aardgasvrije wijk++Aardgasvrije wijkGemeenten moeten uiterlijk eind 2021 een ‘Transitievisie Warmte’ vaststellen. Daarin moeten zij in een tijdspad aangeven wanneer wijken worden verduurzaamd en van het aardgas af gaan. Kennisland heeft vijf gemeenten in een leernetwerk geholpen met het toepassen van openoverheidprincipes om aardgasvrije wijken te realiseren. Meer informatie vind je hier., maar ook naar een wijk met goede (speel)voorzieningen en ontmoetingsplekken, met veel groen, veilige fietsroutes en voldoende werkgelegenheid.

We moeten voor iedereen mogelijkheden scheppen om daadwerkelijk en collectief aan de energietransitie mee te doen. Betrek iedereen bij het ontwerpen van het proces, geef initiatieven de ruimte en creëer eigenaarschap, bijvoorbeeld bij de vernieuwing in de wijk of bij de aanleg van een warmtenet. Wanneer mensen de kansen die de energietransitie biedt voor de wijk zien en ervaren, zijn ze eerder bereid hun steentje bij te dragen.Wanneer mensen de kansen die de energietransitie biedt voor de wijk zien en ervaren, zijn ze eerder bereid hun steentje bij te dragen. Bijvoorbeeld omdat de energierekening omlaag gaat, de kwaliteit van de woning omhoog gaat en de wijk groener wordt. Het is zaak dat we de energietransitie een inclusief proces maken, waaraan iedereen een bijdrage kan leveren én waarvan iedereen kan profiteren.

Het gezamenlijk oppakken van de verschillende opgaven in een wijk++VoorbeeldIn Rotterdam wordt momenteel bijvoorbeeld samengewerkt aan het concept ‘Energiewijken‘.
is niet alleen logischer vanuit bewonersperspectief, maar ook efficiënter. Naast de opgave om woningen te verduurzamen, spelen er in veel wijken ook uitdagingen op het gebied van leefbaarheid, verouderde openbare ruimten en klimaatadaptatie. Wanneer deze opgaven in gezamenlijkheid worden aangepakt en er slim gebruikgemaakt wordt van verschillende financieringsmiddelen++Slim gebruikmaken van financieringDe gemeente Groningen legt bijvoorbeeld in de wijk Paddepoel een warmtenet aan. Tegelijkertijd wordt de buurt op basis van de wensen en ideeën van bewoners klimaatadaptief heringericht. Op die manier koppelt de gemeente, samen met het warmtebedrijf, de wijkvertegenwoordiging, de VVE’s en bewonersinitiatieven, het aanleggen van het warmtenet aan de
klimaatopgave en het mooier maken van de wijk., zoals gelden voor wijkvernieuwing, bijdragen van bewoners, rijkssubsidies en investeringen van energiebedrijven, is de transitie ook betaalbaar. Dit vereist wel oprechte aandacht voor de vraagstukken die in de wijken leven, kennisdeling, andere  verhoudingen tussen bewoners, markt en overheid en meer samenwerking tussen partijen die voorheen niet zo gewend waren om intensief met elkaar samen te werken.

We hebben het dus over een grote en veelomvattende opgave. Gelukkig is er binnen veel Nederlandse steden een kansrijk sociaal ecosysOp naar een meer sociaal-inclusieve energietransitie in en vernieuwing van de wijk.teem. Er is volop eigen initiatief, er zijn creatieve broedplaatsen, jonge ondernemers, buurtverenigingen, nieuwe vormen van lokale democratie en allerlei coöperatieve verbanden die slim samenwerken met meer gevestigde instituties. Al deze initiatieven vormen een mooie basis voor inwoners, ondernemers, kennisinstellingen en de lokale overheid om gezamenlijk de energietransitie en de wijkvernieuwing vorm te geven op een manier dat iedereen ervan profiteert. 

Meer sociaal-inclusieve energietransitie

Kennisland gaat graag samen met gemeenten aan de slag met pilots gericht op een integrale en inclusieve strategie in een buurt waar de energietransitie, klimaatadaptatie en sociaal-maatschappelijke vraagstukken samenkomen. En waar lokale initiatieven, bewoners en ondernemers worden betrokken. De wil om kennis, kunde, netwerk en integrale financiering te bundelen, is er. Op naar een meer sociaal-inclusieve energietransitie in en vernieuwing van de wijk.