Geen geitenpaadjes, maar ruim baan voor burgerinitiatieven

Toen ik in maart het verdrietige bericht hoorde dat Adri Duivesteijn was overleden moest ik denken aan de keer dat ik hem ontmoette in Den Haag. Het was bij de Woonvereniging Roggeveenstraat waar huurders twee jaar eerder samen hun 65 woningen van de woningcorporatie hadden gekocht. Adri was een voorvechter van dit soort wooncoöperaties. In 2014 dwong hij als senator bij minister Blok af dat deze een wettelijke status kregen. Ik ging bij Adri op bezoek om te leren wat er nodig is om initiatieven van bewoners meer ruimte te geven. 

Een van de redenen dat het zo moeilijk gaat, is dat de logica van de systeemwereld totaal anders is dan die van de leefwereld. Hij gaf mij een papiertje mee waarop deze twee werkelijkheden naast elkaar stonden. Ik was het blaadje kwijt, maar gelukkig stuurde een oud-collega een paar dagen na het overlijden van Adri mij hetzelfde schema: 

Systeemwereld vs leefwereld

Noot: gestuurde uitvoering is een plan/beleid van bovenaf bedacht in de buurt uitvoeren, dienstbare ondersteuning is kijken wat een project nodig heeft en die ondersteuning bieden.

Bij het bestuderen van dit schema, is het verleidelijk om de systeemwereld weg te zetten als star en bureaucratisch. De moeizame relatie tussen burgerinitiatieven en overheid is dan vooral de ambtenaren en bestuurders aan te rekenen. Maar eigenlijk is het veel interessanter om het schema als een ‘vertaler’ te zien. Als werelden zo van elkaar verschillen, is het immers lastig om elkaars taal te verstaan. Het schema kan ons helpen om de logica achter een bepaald beleid, besluit of gedrag te begrijpen. Zo kan een burger de overheid wel star vinden, tegelijkertijd willen we ook allemaal dat er rechtmatig en controleerbaar wordt bestuurd. Bewoners kunnen volgens de overheid wel met te veel emotie reageren, maar ze gaan ook praktisch en oplossingsgericht te werk.Bewoners kunnen volgens de overheid wel met te veel emotie reageren, maar ze gaan ook praktisch en oplossingsgericht te werk.

Samenredzaamheid stuit op gemeentelijke barrières

Wederzijds begrip is hard nodig. Er wordt namelijk een enorm beroep gedaan op burgers. Onze verzorgingsstaat piept en kraakt in zijn voegen en de overheid benadrukt steeds vaker de noodzaak van zelf- of samenredzaamheid. Veel bewoners zetten zich al in voor ontmoeting in de buurt, voor vergroening of tegen armoede en sociaal isolement. Vaak is die inzet kleinschalig en op de eigen omgeving gericht. Maar steeds vaker pakken burgerinitiatieven een grotere rol. In de vorm van coöperaties willen zij bijvoorbeeld zelf hun energie opwekken en herverdelen, gemeenschappelijke woningen bouwen of een buurthuis runnen. Bewoners claimen meer zeggenschap en eigenaarschap over hun eigen omgeving en gaan zich publieke taken toe-eigenen. 

Bewonersinitiatieven zorgen vaak voor meer saamhorigheid en nieuwe sociale verbanden, en dragen zo bij aan een weerbare en solidaire samenleving. Dat is essentieel bij grote veranderingen, zoals de energietransitie. Logisch dus dat burgerinitiatieven vaak enthousiast door hun lokale overheid worden ontvangen en aangemoedigd. Tegelijkertijd lopen de initiatiefnemers vaak tegen veel gemeentelijke barrières op die de enthousiaste ambtenaren zelf ook niet eens in het vizier hadden. Soms lukt het om met vereende krachten en via allerlei geitenpaadjes de barrières te omzeilen. Maar regelmatig eindigt een veelbelovend bewonersinitiatief in frustratieSoms lukt het om met vereende krachten en via allerlei geitenpaadjes de barrières te omzeilen. Maar regelmatig eindigt een veelbelovend bewonersinitiatief in frustratie. – aan beide kanten. 

Het is belangrijk om te beseffen dat een nieuwe rol voor bewoners ook vraagt om een nieuwe rol voor de overheid. Een nieuwe manier van samenwerken, een nieuwe manier van organiseren en een nieuwe verdeling van verantwoordelijkheden. Het betekent ook dat de relatie tussen overheid en markt zal moeten veranderen. 

Geen level playing field voor buurtinitiatieven

De verhoudingen in de samenleving zijn de afgelopen decennia flink verschoven: de driehoek overheid-markt-burgers is al een tijd uit balans. Veel van oudsher publieke taken zijn geprivatiseerd en de markt heeft de overhand gekregen. De manier waarop de overheid werkt, is perfect afgestemd op samenwerking met de markt, niet op samenwerking met burgers. Burgers worden vooral als consument benaderd. Door de markt, maar ook door de overheid. De zogenaamde participatiesamenleving is niet ingericht op burgers die zeggenschap en eigenaarschap claimen.De zogenaamde participatiesamenleving is niet ingericht op burgers die zeggenschap en eigenaarschap claimen. De wet- en regelgeving op het gebied van aanbestedingen++AanbestedenIn ‘Ontsnappen aan aanbesteden’ staan vier bouwstenen voor een andere aansturing van het sociaal domein, waarbij we kunnen ontsnappen aan het aanbesteden en we de weg in kunnen slaan naar duurzame verhoudingen tussen burgers, professionals en hun organisaties, en lokale overheden., die voor eerlijke concurrentie in de ‘markt’ moet zorgen, maakt meedingen voor buurtinitiatieven bijkans onmogelijk. 

De grootschaligheid die de markt kan bieden is handig voor overheden: dan kan het werk efficiënt en snel worden gedaan. Maar het zet kleinschalige, sociale projecten buitenspel. De focus op eerlijke concurrentie op de markt zorgt ervoor dat er geen level playing field is voor buurtinitiatieven. Een lokale energiecoöperatie kan niet bogen op jarenlange ervaring met het bouwen van windmolens. Een buurtvereniging heeft geen budget om te investeren in een uitgebreide aanbestedingsprocedure. De kracht van deze initiatieven is juist dat ze niet universeel en groot zijn, zoals marktpartijen, maar lokaal en op maat.De kracht van deze initiatieven is juist dat ze niet universeel en groot zijn, zoals marktpartijen, maar lokaal en op maat. Om de balans tussen overheid, markt en burgers te herstellen moet er in de wet ruimte worden gemaakt voor burgerinitiatieven. Zoals Adri Duivesteijn ruimte afdwong voor wooncoöperaties. 

Burgerinitiatieven passen niet in ‘overheidsmal’

Naast de wetgeving zal ook de cultuur moeten veranderen. Zoals gezegd is de burger de laatste jaren vooral als consument benaderd en veel minder als participerende, actieve burger, laat staan als prosument++ProsumentDeze term (ook wel: prosumer) verwijst naar consumenten die zich professionaliseren en verenigen om zelf meer de rol van producent te krijgen.. De overheid vraagt steeds meer van burgers, maar lijkt niet gewend om hen betaald publieke taken toe te vertrouwen. Burgerinitiatieven passen niet in de ‘overheidsmal’, hebben een ander tempo, een ander temperament en een andere logica.

Hier komt het schema van Adri goed van pas. Als je echt wilt samenwerken, zul je elkaar moeten verstaan en elkaars logica moeten begrijpen. Van daaruit kunnen ambtenaren en burgers samen de barrières die hen in de weg staan identificeren, categoriseren++CategoriserenVoor het oplossen van sommige barrières zijn aanpassingen in de wet nodig, andere vereisen eerder aanpassingen in gedrag en cultuur. en analyseren, om vervolgens gezamenlijk op zoek te gaan naar nieuwe oplossingen en samenwerkingsvormen. In coöperatie, in plaats van in competitie. In plaats van de op de markt gerichte PPS-constructies++PPS-constructiesEen publiek-private samenwerking (PPS) op basis van gelijkwaardigheid betekent dat alle partijen het risico bewust aanvaarden. Er is een actieve opstelling nodig van alle partijen. Wordt vaak toegepast door (lokale) overheden en private partijen voor gebiedsontwikkeling. Lees meer kunnen zo spannende publiek-collectieve samenwerkingsverbanden++Publiek-collectiefDit kan met een commons-aanpak, of bijvoorbeeld met coöperaties. ontstaan. 

Kennisland wil de systeemwereld en de leefwereld bij elkaar brengen in een living lab++Living labEen living lab bevindt zich op een afgebakende locatie (zoals een wijk, stad of regio) waarin verschillende partijen (zoals bewoners, publieke instellingen en bedrijven) gezamenlijk werken aan innovatieve oplossingen in een levensechte setting. De ‘real-life’ omgeving is nodig om innovatieve oplossingen te ontwikkelen die in de complexiteit van het echte leven en de dagelijkse praktijk kunnen overleven. Lees meer waar lokale ambtenaren en initiatiefrijke burgers de ruimte krijgen om nieuwe vormen van samenwerking te bespreken, te ontwerpen, uit te proberen en te realiseren. Om daarna met een stevige actie-agenda onder de arm samen op te trekken naar Den Haag om wetswijzigingen af te dwingen die de geitenpaadjes overbodig maken en ruim baan maken voor burgerinitiatieven.

Wil je ook verkennen hoe overheden en burgers beter kunnen samenwerken? We denken graag met je mee. 

Marieke van Doorninck