Hoe moeten archieven hun werk dan doen?

De gemoederen in de erfgoedwereld lopen hoog op: afgelopen maand is er uitspraak gedaan in de zaak tussen Erfgoed Leiden en Arnoud Voet. Wat was er aan de hand? Erfgoed Leiden had 25 prentbriefkaarten uit de jaren 40 en 50 online beschikbaar gesteld zonder toestemming van de voor hen destijds onbekende potentiële rechthebbende. De rechter bepaalde dat Voet de rechthebbende van deze kaarten is en recht heeft op een schadevergoeding van 75 euro per foto. Ook de proceskosten van 15 duizend euro komen voor rekening voor Erfgoed Leiden.

De uitspraak reflecteert het uitgangspunt dat archieven het auteursrecht van rechthebbenden dienen te respecteren. In dit geval wil dat zeggen dat er (schriftelijke) toestemming nodig is van alle rechthebbenden als zij een werk waar auteursrecht op rust online willen zetten. Dit is op het eerste gezicht geen vreemd uitgangspunt. Wat echter onderbelicht blijft in het vonnis is hoe archieven hun kerntaak – toegang geven++Advies aan erfgoedinstellingenKennisland heeft op verschillende manieren de erfgoedsector geholpen met het toepassen van het auteursrecht, zie bijvoorbeeld de Open Data Reader 2016. tot informatie en cultuur kunnen realiseren in de 21e eeuw. Een belangrijke reden om dit conflict in de rechtszaal af te handelen was niet om erop gewezen te worden dat het belangrijk is auteursrecht te respecteren (dat weten we), maar om een principiële uitspraak te ontlokken over de rol van erfgoedinstellingen in het kader van hun doelstelling om informatie en cultuur beschikbaar te stellen voor de samenleving. Het is dan ook daarom dat deze uitspraak zoveel stof doet opwaaien in de Nederlandse erfgoedsector.

Oude Vest

Een foto van de Oude Vest afkomstig uit de beeldbank van Erfgoed Leiden.

Internet is de hoeksteen van de samenleving

De komstDe uitspraak reflecteert het uitgangspunt dat archieven het auteursrecht van rechthebbenden dienen te respecteren. van het internet heeft de manier waarop mensen zichzelf informeren sterk veranderd. Het is veel makkelijker je vakantiefoto’s te delen met je vrienden. Waar je dit vroeger  met dia-slideshows moest doen op familiefeestjes, kan dat inmiddels via WhatsApp, Instagram, Facebook en Flickr. Gelukkig is het ook niet meer nodig plaatjes uit tijdschriften te knippen om ze in je werkstuk te verwerken, kan je online een afspraak maken bij de gemeente en hoef je niet meer op zaterdag de stad in om kleding te kopen omdat je ook dat vanachter je computer kunt doen.

Het is dan ook vanzelfsprekend dat musea en archieven het internet gebruiken om beter aan hun kerntaak te voldoen. Erfgoedinstellingen kunnen door technologische ontwikkelingen veel beter en veel makkelijker grote hoeveelheden informatie digitaliseren en deze toegankelijk maken voor een groot publiek.Erfgoedinstellingen kunnen door technologische ontwikkelingen veel beter en veel makkelijker grote hoeveelheden informatie digitaliseren en deze toegankelijk maken voor een groot publiek. Grote digitaliseringsprojecten, zoals Beelden voor de Toekomst++BvdTKennisland was partner in dit project waarin de archieven van Beeld en Geluid, EYE en het Nationaal Archief beeldgeschiedenis hebben gedigitaliseerd en ontsloten voor het publiek., hebben een scala aan informatie gered van de vergetelheid. Niemand heeft iets aan informatie die opgeslagen in dozen in de kelder van een archief ligt.

Ik denk dan ook dat de vraag niet is of erfgoedinstellingen hun collectie moeten digitaliseren en beschikbaar moeten stellen voor zo ver dat mogelijk is, maar hoe erfgoedinstellingen dit kunnen doen. Uiteindelijk is dat ook de vraag van Erfgoed Leiden. Zij begrijpen dat je het auteursrecht moet respecteren, maar hoe kan je dat doen terwijl je ook gebruik maakt van nieuwe technologische ontwikkelingen?

Saillant detail: van de kilometers erfgoed die in zeven jaar Beelden voor de Toekomst gerestaureerd, geconserveerd en gedigitaliseerd zijn, is maar een zeer beperkte hoeveelheid++Opbrengsten BvdTMeer weten over de resultaten van Beelden voor de Toekomst? Zie de eindpublicatie. digitaal beschikbaar. Bijvoorbeeld slechts 0,02% van de 100.000 uur audio, en slechts 26% van de 2.5 miljoen foto’s. Voornaamste reden? Auteursrecht.

Voet tussen de deur

Omdat de publieke taak van archieven ook wordt onderschreven door de wetgever, mogen erfgoedinstellingen collecties voor restauratie of voor andere preserveringsdoeleinden digitaliseren. Erfgoedinstellingen ondervinden vervolgens problemen bij het online beschikbaar stellen van materialen.Erfgoedinstellingen ondervinden vervolgens problemen bij het online beschikbaar stellen van materialen. Hiervoor hebben ze namelijk de toestemming nodig van de rechthebbende(n). Omdat het vaak niet duidelijk is wie de rechthebbende is, zoals ook het geval was voor Erfgoed Leiden met betrekking tot de 25 prentbriefkaarten, en omdat het ook vaak niet duidelijk is hoe erfgoedinstellingen de rechthebbende kunnen bereiken, is dit een grote hindernis.

Om ervoor te zorgen dat de rechten van rechthebbenden zijn gewaarborgd, heeft Erfgoed Leiden een regeling getroffen met de auteursrechtenorganisatie Pictoright. Erfgoed Leiden betaalt 12.500 euro aan Pictoright voor het online plaatsen van materiaal van bij Pictoright aangesloten makers. Deze organisatie verdeelt dit geld onder hun leden. Hiernaast verstrekt Pictoright een vrijwaring voor het gebruik van materiaal van niet bij hun aangesloten makers. Als deze zich bij Pictoright melden, ontvangen zij alsnog een vergoeding voor het gebruik van hun werken. Dit zou ervoor moeten zorgen dat erfgoedinstellingen met een gerust hart hun gedigitaliseerde collecties online beschikbaar kunnen stellen, terwijl ze rekening houden met auteursrechten. Het was dan ook de hoop van veel erfgoedinstellingen dat de rechter zou erkennen dat zo’n oplossing een goed compromis is voor zowel rechthebbenden als erfgoedinstellingen.

Arnoud Voet heeft zich niet aangesloten bij Pictoright en daarom heeft deze regeling dan ook geen betrekking op hem. Een mogelijke oplossing voor dit probleem zou een Extended Collective Licensing (ECL++ECLExtended Collective Licensing is een wettelijke uitbreiding van het toepassingsbereik van een collectieve licentie met het gevolg dat deze ook van toepassing is op
rechthebbenden die niet bij een collectieve beheersorganisatie zoals Pictoright zijn aangesloten.)-regeling zijn. In het voorstel van de Europese Commissie voor een richtlijn inzake auteursrechten in de digitale eengemaakte markt ++HervormingDit voorstel probeert het auteursrecht in de Europese Unie te hervormen zodat het beter aansluit op recente technologische ontwikkelingen. Bij KL maken we ons hier hard voor.  wordt zo’n regeling geïntroduceerd. Dit voorstel is nog niet in werking. Onder zo’n regeling zou ook iemand die niet is aangesloten bij een organisatie als Pictoright ook een vergoeding kunnen ontvangen.

Het is daarentegen zeker te beargumenteren dat het onderliggende idee van zo’n regeling ook op toepassing zou kunnen zijn op een zaak als deze. We zouden kunnen zeggen: omdat we het zo belangrijk vinden dat informatie en cultuur met het publiek wordt gedeeld, geldt de regeling in eerste instantie ook voor die kleine groep van rechthebbenden die deze niet expliciet hebben onderschreven.Omdat we het zo belangrijk vinden dat informatie en cultuur met het publiek wordt gedeeld, geldt de ECL- regeling in eerste instantie ook voor die kleine groep van rechthebbenden die deze niet expliciet hebben onderschreven. Zeker nu het niet mogelijk is voor erfgoedinstellingen alle mogelijke rechthebbenden van tevoren toestemming te vragen en een grote groep rechthebbenden het belang van het beschikbaar stellen van informatie en cultuur heeft onderkend. Dit is helaas niet zo besloten.

Onmogelijke klus

Hierdoor blijven de archieven achter met een onmogelijke taak. De huidige samenleving vraagt van hen dat zij voorzien in niet alleen het conserveren, maar het informeren van de samenleving waarbij ook het online beschikbaar stellen van materiaal hoort. Als zij werkelijk toestemming moeten verkrijgen van alle rechthebbenden en er geen redelijke regeling in werking is om om te gaan met vergoedingen voor rechthebbenden, kunnen zij deze taak niet uitvoeren. De rechter geeft dit ook deels toe++Verweesde werkenDe Verweesde Werken Richtlijn gaf eerder erfgoedinstellingen richtlijnen die aangeven hoe uitgebreid een degelijk onderzoek er moet uit zien. Deze zijn verder o.a. door Kennisland vormgegeven op diligentsearch.eu. In praktijk blijkt dat het vrijwel onmogelijk is deze richtlijn goed uit te voeren. Lees hier meer.. Zij stelt dat het “zo zijn dat onderzoek naar de auteursrechthebbenden moeilijk of zelfs onmogelijk is en veel geld kost”.

Niet alleen die rechter, maar ook wij als samenleving moeten nadenken over hoe wij de belangen van rechthebbenden afwegen tegen het recht op toegang tot informatie en cultuur.Niet alleen die rechter, maar ook wij als samenleving moeten nadenken over hoe wij de belangen van rechthebbenden afwegen tegen het recht op toegang tot informatie en cultuur. Willen wij dat erfgoedinstellingen onze collectieve herinneringen over de wereld om ons heen niet alleen conserveren, maar zorgen dat wij onze geschiedenis kunnen ontdekken en beleven, dan moeten we ervoor zorgen dat erfgoedinstellingen ook werkelijk de ruimte krijgen deze taak te volbrengen.