Zelfstandig ondernemerschap als laatste strohalm voor zorgverleners

In een excellente column (Volkskrant, 16 november 2019) beschrijft Sheila Sitalsing een uit de hand gelopen reflex van de afdeling Toeslagen van de Belastingdienst op vermoedelijke fraude. Enkele gevallen waren genoeg om extreme maatregelen (‘de hele kraan dicht’) te legitimeren. De bedoeling van het systeem was goed (fraude met publiek geld bestrijden) maar de uitvoering was blind voor de goede bedoelingen van mensen. Voor hen is de uitkomst een drama en voor de overheid een miljoenenstrop. Ik hoop dat Sitalsings scherpe analyse van het Toeslagendebacle geen profetie is van wat elders staat te gebeuren, maar ik zie helaas parallellen.

Een treffend voorbeeld vind ik in wat er nu gebeurt rondom de personeelstekorten in de zorg. En daaraan gekoppeld: de positie van de zzp’er in de zorg. Ook hier dreigt een systeem met goede bedoelingen, maar een te grote afstand tot de praktijk en leefwereld van mensen, door eigen optreden welwillende mensen in de problemen te brengen. Wat is hier aan de hand? 

Het systeem wil iets anders dan de mensen

De tekorten aan personeel in de zorg lopen op. Minister Hugo de Jonge wil met een pakket maatregelen het tij van deze oplopende tekorten keren door het aantrekken van duizenden nieuwe mensen, door behoud van bestaand personeel en door het veranderen van het werk met bijvoorbeeld technologie. Tegelijkertijd is er een grote uitstroom van mensen die het ondernemerschap verkiezen boven een dienstverband. Dat wordt hen overigens niet gemakkelijk gemaakt: de Wet DBA++Wet Deregulering Beoordeling ArbeidsrelatiesOpvolger van de VAR (Verklaring Arbeidsrelatie), waarbij overeenkomsten kunnen worden voorgelegd aan de Belastingdienst, die vervolgens beoordeelt of er sprake is van zelfstandigen of werknemers. Lees meer, die verkapte dienstbetrekkingen moet tegengaan, wordt per 1 januari 2020 streng nageleefd. Op de vraag hoe organisaties die geen personeel kunnen vinden dan toch zorg moeten leveren, is geen goed antwoord.Ook in de zorg dreigt een systeem met goede bedoelingen, maar een te grote afstand tot de praktijk en leefwereld van mensen. Het systeem, dat hier dus iets anders wil dan de mensen zelf, zet in volle vaart en in twee richtingen door in de eigen opvattingen van een goede uitkomst. 

Daardoor keren mensen het systeem de rug toe

Het is nog extremer. Hetzelfde systeem dat beoogt om goede en betaalbare zorg af te leveren, schrikt de mensen die dat moeten doen juist af! Dat werd pijnlijk zichtbaar vanachter een spiegelwand++SpiegelwandEen andere kijk op werken en leren is belangrijk om tekorten aan te pakken. Vanuit de Arbeidsmarktagenda 2023 organiseerde ActiZ een ‘Spiegelsessie’ om een bijdrage te leveren aan de tekorten in de (ouderen)zorg. In deze bijeenkomst vond een gesprek plaats met zzp’ers die het dienstverband verlaten hebben, om op die manier erachter te komen wat hen daarin drijft. Daarvoor waren diverse spelers die aan dit vraagstuk werken, het onderzoeken, er beleid voor maken of belangen van zzp’ers behartigen, uitgenodigd. De Spiegelsessie vond plaats bij Respondenten.nl in Amersfoort. waar ik afgelopen week zes zzp’ers uit de zorg (zij hoorden en zagen mij en een groep andere onderzoekers niet) hoorde vertellen hoe zij door het systeem uit hun dienstverband naar een leven als zzp’er geduwd waren. Teveel ingewikkelde regels, te hoge werkdruk, tekort aan waardering en te inflexibele roosters.Teveel ingewikkelde regels, te hoge werkdruk, tekort aan waardering en te inflexibele roosters. Geen van de zes piekerde er ook maar over ooit weer in loondienst te gaan (niet in de zorg in elk geval). 

Hier willen systeem en werknemer hetzelfde, namelijk goede zorg leveren. Maar tussen bedoeling en uitkomst, tussen systeem en mens, gaapt zo’n groot gat dat precies het omgekeerde wordt bereikt; mensen keren het systeem de rug toe, en kiezen een formule waarin ze wel zorg kunnen blijven leveren – zzp. Ondernemerschap als ontsnappingsmodule en laatste strohalm. Hoe een dunne, glazen wand die enorme kloof zo zichtbaarTussen systeem en mens, gaapt zo’n groot gat dat  mensen het systeem de rug toe keren. kan maken. 

Luister naar mensen die willen zorgen

Aan eenieder die de tekorten in de zorg wil aanpakken zeg ik: neem eerst eens plaats achter zo’n spiegelwand, met pen en notitieblok in de aanslag en luister naar mensen die uit frustratie met het systeem eieren voor hun geld kozen. Het is echt heel duidelijk wat die mensen zeggen: ‘Wij willen zorgen! Zoek ons niet, we zijn er al. Geef ons ruimte en waardering en maak de constructie waarin wij ons werk willen doen niet steeds het onderwerp van debat. Want met een laatste duwtje ben je ons kwijt voor de zorg, voor altijd.’

Thijs van Exel