Hoe maken we schuldhulpverlening effectiever?

De effectiviteit van de gemeentelijke schuldhulpverlening staat onder druk. Mensen met schulden kampen vaak met een combinatie van problemen en strikte regels en procedures maken het leveren van maatwerk moeilijk. Daarnaast blijkt goed samenwerken met andere organisaties in de keten lastig, ook al wordt er hard gewerkt en is de betrokkenheid van schuldhulpverleners groot. Daarom organiseren we, in opdracht van het programma Schouders Eronder++Schouders EronderEen samenwerkingsverband tussen Divosa, Landelijke Cliëntenraad, NVVK, Sociaal Werk Nederland en VNG. Zij vormen ‘lerende praktijken’ bestaande uit professionals in de schuldhulpverlening, gemeenten en ketenorganisaties, zodat zij samen duurzaam leren en verbeteren. Zie ook onze projectpagina., zogenoemde ‘werkplaatsen’ in een aantal gemeenten om aan de hand van een methode aan een concreet vraagstuk te werken en zodoende de effectiviteit van de schuldhulpverlening te vergroten.

Kennisland is als procesbegeleider betrokken bij de werkplaatsen, waarin één gemeentelijke organisatie samen met de ketenpartners een vraagstuk methodisch aanpakt en werkt aan een verbeterd werkproces, oftewel: leren door te doen. Nu we halverwege zijn, stellen we ons de vraag: Wat leren de werkplaatsen ons over de huidige staat van de gemeentelijke schuldhulpverlening en hoe kunnen mensen met schulden nog beter geholpen worden?

De huidige staat van schuldhulpverlening

Het zijn spannende tijden voor de schuldhulpverlening. Door de pandemie en de daaropvolgende maatregelen is de groep mensen die in geldnood zit sterk aan het groeien.++Toename schuldenproblematiekSinds de uitbraak van het coronavirus heeft de gemeente Amstelveen een stijging van vijftig procent gezien in het aantal schuldhulpvragen. De NVVK, branchevereniging voor schuldhulpverlening, sociaal bankieren en bewindvoering, verwacht in heel Nederland de komende tijd een toename van dertig procent. Maar ook voor deze crisis was schuldhulpverlening aan vernieuwing toe. Het systeem was al overbelast: problemen worden laat gesignaleerd, doorlooptijden zijn lang, en gerichte hulp blijft door de complexiteit van problemen en gebrek aan tijd vaak achterwege.Het systeem is overbelast: problemen worden laat gesignaleerd, doorlooptijden zijn lang, en gerichte hulp blijft door de complexiteit van problemen en gebrek aan tijd vaak achterwege. Schulden zijn vaak het resultaat van een stapeling aan andere problemen zoals werkloosheid, moeilijke thuissituatie of psychische problematiek. Daardoor loopt de schuldhulpverlening die zich uitsluitend richt op het treffen van betaalregelingen en de financiële huishouding vaak tegen een muur op. Maar tijd om in het sociale domein samen te werken en niet alleen binnen je eigen afdeling te werken, is er vaak niet. Daarbij zijn er verschillende regelingen die maatwerk moeilijk maken, zoals studiefinanciering, die niet als inkomen telt waardoor studenten met schulden het studeren wordt ontmoedigd. Daarom stellen we de vraag: Hoe gaan we naar een situatie waar niet langer het systeem leidend is, maar de mensen voor wie het bedoeld is?

Het medicijn is soms erger dan de kwaal

Sinds juni van dit jaar werken we in twee gemeenten samen met Schouders Eronder en de lokale ketenpartners aan een concreet vraagstuk om de lokale schuldhulpverlening effectiever te maken. Binnen de organisatie Stroomopwaarts++StroomopwaartsStroomopwaarts is de organisatie die namens de gemeenten Maassluis, Vlaardingen en Schiedam de taken werk en inkomen en schuldhulpverlening uitvoert. staat het thema jongeren en schulden centraal. Zij vragen zich af: hoe werken we effectief aan de schuldenproblematiek en begeleiden we jongeren tegelijkertijd naar werk of opleiding? Om deze vraag te beantwoordenJongeren vinden het aanbod voor schuldhulpverlening heel ingewikkeld en de drempel om je aan te melden is te hoog. zitten we onder andere aan tafel met consulenten op het gebied van werk, inkomen en schulden vanuit Stroomopwaarts, Schuldhulpmaatje (als uitvoerders van schuldhulpverlening), medewerkers van welzijnsorganisaties, zoals Humanitas en het JIT, en jongerenwerkers van onder andere Minters. 

De projectleider bij de gemeente geeft aan dat het voor de gemeente lastig is om jongeren met schulden te bereiken en te binden. Daarnaast is het aanbod voor jongeren gefragmenteerd: 

“Er gebeurt een heleboel voor jongeren met schulden, maar de organisaties ondersteunen elkaar nog onvoldoende.” 

De deelnemers vanuit de uitvoering geven vooral aan dat jongeren het aanbod voor schuldhulpverlening heel ingewikkeld vinden en dat de drempel om je aan te melden te hoog is. Veel partijen ervaren een spanningsveld tussen ‘dat wat moet’ en het verleiden, meebewegen en ondersteunen van jongeren. Niet iedereen aan tafel beantwoordt de vraag hoeveel je van een jongere met schulden redelijkerwijs kan verwachten hetzelfde. 

Deze discussie wordt ook breder in de maatschappij gevoerd. Er gaan de afgelopen jaren steeds meer geluiden op om de nadruk op handhaving los te laten. Schulden hebben is geen kwestie van individueel wangedrag (eigen schuld, dikke bult), maar een breed maatschappelijk probleem dat iedereen kan overkomen.Schulden hebben is geen kwestie van individueel wangedrag, maar een breed maatschappelijk probleem dat iedereen kan overkomen. Er gaan dan ook stemmen op om schulden veel vaker te saneren, omdat de (maatschappelijke) kosten van het schuldhulpverleningstraject, de stress en daarmee gepaard gaande gezondheidskosten en andere problemen veel groter zijn dan wat de huidige trajecten en regelingen opleveren. 

Divosa heeft in een recente benchmark laten zien dat het aanbieden van een collectieve schuldregeling of saneringskrediet vaak een effectievere manier is om mensen van schulden af te helpen. Bij zo’n schuldregeling neemt een organisatie de schulden van alle schuldeisers over en moeten mensen met schulden dan nog maximaal drie jaar aflossen. De rest van de schuld wordt kwijtgescholden. De uitvoeringskosten van zo’n aanpak zijn vele malen lager en de mensen met schulden hebben veel sneller perspectief op een schuldenvrije toekomst. Toch kiezen veel gemeenten, waaronder de samenwerkende gemeenten Schiedam, Vlaardingen en Maassluis, daar nog niet voor. Een gemiste kans, wat ons betreft. 

Onbekend maakt onbemind?

In de gemeente Almere werken we aan de vraag ‘Hoe kunnen wij mensen met een bijstandsuitkering en problematische schulden helpen, zodat de schuldenproblematiek geen belemmering vormt voor (arbeids)participatie?’ Opvallend is dat de hulpvraag net als die van Stroomopwaarts gaat over het samengaan van schuldhulpverlening en (arbeids)participatieSchuldhulpverlening en (arbeids)participatie blijken lastig te verenigen. Maar er wordt ook te weinig gebruikgemaakt van elkaars expertise.. Blijkbaar is het moeilijk om die twee met elkaar te verenigen. Bij de eerste werkplaatsen in beide gemeenten werd duidelijk dat dit deels een probleem is rondom de samenwerking in de keten. Er is weinig kennis over wat andere organisaties of afdelingen doen, waardoor ze nog veel te weinig van elkaars expertise gebruikmaken of juist in elkaars vaarwater terecht komen. Het verraste ons dat kennis over elkaars werk nog geen vanzelfsprekendheid was, maar het liet direct zien hoe belangrijk het is dat de ketenpartners bij elkaar aan tafel zitten. Nu we halverwege zijn met de werkplaatsen++Ervaringen tot nu toeLees hier meer over de ervaringen van deelnemers aan de Schouders Eronder-werkplaats in Almere. is de basis voor een effectievere samenwerking in de keten gelegd. 

Wanneer regels het ene probleem oplossen en een nieuw probleem creëren

Ook (de interpretatie van) wet- en regelgeving staat het bieden van adequaat maatwerk vaak nog in de weg. Met de invoering van de AVG zijn we als burgers een stuk beter beschermd op het gebied van privacy, maar veel werkprocessen zijn hiermee onder druk komen te staan. Zo mogen ketenorganisaties in de schuldhulpverlening nog maar weinig informatie met elkaar uitwisselen over cliënten, wat een grote administratieve druk op mensen met schulden legt. Druk die sowieso al erg oploopt door de financiële zorgen. In Almere kwam dit naar voren in een casus waarbij een dossier moest worden heropend. Volgens de officiële termijn kon het dossier niet meer heropend worden waardoor deze cliënt opnieuw het hele intakeprocedure moest doorlopen. 

In een ander voorbeeld zien we hoe een goedbedoelde maatregel zorgt voor studie-uitval bij jongeren met schulden.We zien hoe goedbedoelde maatregelen soms zorgen voor studie-uitval bij jongeren met schulden. Studenten met studiefinanciering komen namelijk niet in aanmerking voor een schuldhulpverleningstraject omdat studiefinanciering niet telt als inkomen. Deze regel is er ter bescherming van de studenten en hun inkomen, maar heeft ook een keerzijde. Zo gebeurt het dat studenten wordt geadviseerd om te stoppen met studeren en aan het werk te gaan zodat ze betaalregelingen kunnen treffen, terwijl het stoppen met een opleiding hen natuurlijk niet helpt om op de lange termijn aan een goede baan en inkomen te geraken. Inmiddels wordt hier in de gemeente Stroomopwaarts anders mee omgegaan, maar het blijft schuren in de wetten en regels rondom schuldhulpverlening.

Leren op verschillende niveaus

Door de coronapandemie wordt de druk op de gemeentelijke schuldhulpverlening alleen maar groter. Doordat de druk op de uitvoering toeneemt, is de eerste neiging wellicht om leren en innoveren even uit te stellen.Doordat de druk op de uitvoering toeneemt, is de eerste neiging wellicht om leren en innoveren even uit te stellen. Niet doen! Maar wat ons betreft is dit juist hét moment om wat verder vooruit te kijken en structurele verbeteringen door te voeren op drie niveaus: 

1. uitvoering
2. samenwerking in de keten 
3. beleid en regelgeving

De werkplaatsen die we samen met Schouders Eronder organiseren blijken een goede manier om vanuit de praktijk te leren wat er beter kan, dit direct toe te passen en tegelijkertijd de uitgangspunten van het huidige systeem te bevragen. In een volgend artikel willen we graag wat dieper ingaan op de methodiek die we toepassen in de werkplaatsen van Schouders Eronder en op wat deelnemers hiervan leren.

Neem voor meer informatie contact op met Dave van Loon (dl@kl.nl).