Wicked Series 2: Transparantie!

Transparantie is niet zo doorzichtig

Transparantie betekent: op een duidelijke wijze inzicht geven in strategieën, beleidsbeslissingen en procedures. De gebruikelijke opvatting is dat meer transparantie leidt tot beter openbaar bestuur, aanzet geeft tot het nemen van verantwoordelijkheden, toegang verschaft tot meer neutrale informatie, en vertrouwen wekt bij de samenleving. De aanname is ook dat meer transparantie leidt tot het (sneller) corrigeren van disfunctionele systemen. Op deze manier kan transparantie een innovatieve aanpak zijn om weg te kunnen bewegen van ingewikkelde, taaie vraagstukken. Maar hoe werkt transparantie als een strategie in de praktijk?

Deze keer hebben we drie ‘wicked gidsen’ aan boord om het onderwerp te verkennen. Experts Paul Keller , Fieke Jansen en Nishant Shah zetten de aannames over transparantie volledig op zijn kop. Door middel van prikkelende vragen en verhalen wordt duidelijk dat transparantie zelf eigenlijk ook een ingewikkeld probleem is. Een eerste issue is de objectiviteit van informatie. Data, gegevens en informatie lijken vaak objectief. Maar als er gekeken wordt naar de politieke en economische belangen van de partijen die informatie openstellen, de beweegredenen om informatie zichtbaar te maken, en de infrastructuur die daarvoor wordt gebouwd, dan vertroebelt het zicht onmiddellijk.

Een tweede issue is privacy. Volledige transparantie is vaak niet wenselijk en kan tot unheimliche situaties leiden. Beluister dit futuristische gesprek maar eens tussen een man die een pizza wil bestellen en de kassière. Tegelijkertijd is de openstelling van gegevens een niet te stoppen proces. We kunnen ons daarom beter afvragen: wat zijn de voordelen van controle hebben over informatie? En wat zijn de voordelen van vrijheid van informatie? Op deze manier realiseren we ons en erkennen we dat gegevens nou eenmaal gepolitiseerd zijn.

Een derde ingewikkelde dynamiek is de paradox van de schijnbare transparantie. De technologische vooruitgang maakt transparantie steeds beter mogelijk. Echter, moeten we ons afvragen of initiatieven die moeten leiden tot meer transparantie, daadwerkelijk de meest belangrijke gegevens beschikbaar stellen? Een mobiel systeem om verkiezingsschendingen te rapporteren op een verkiezingsdag, houdt geen rekening met het feit dat het ronselen van stemmen meestal ver voor de verkiezingsdag begint. Zo lijkt een verkiezing opeens heel transparant en kan het leiden tot de veronderstelling dat een verkiezing eerlijk is verlopen, terwijl in werkelijkheid belangrijke, meer ontastbare informatie onzichtbaar is geworden waardoor misbruik van data zelfs makkelijker wordt. Dit wordt ook duidelijk in de audio-opnames van Nishant Shah (luister naar zijn audio-opnames hier en hier. Hij geeft ons een wijze tip voordat we beginnen aan onze werkopdracht: als informatie zichtbaar wordt gemaakt, kijk dan ook altijd naar welke type informatie tegelijkertijd minder zichtbaar wordt. 

Transparantie als probleem én strategie

De sprekers hebben ons bewustzijn van de politiek achter zogenoemde ‘open data’ flink vergroot. Het is blijkbaar een kunst om transparantie als strategie te laten werken voor het gemenebest. In groepen gaan we vervolgens aan de slag met taaie vraagstukken uit de praktijk. Een arts, een projectmanager, een ambtenaar en een kennisbeleidsmedewerker presenteren achtereenvolgens hun dilemma’s over kosten in de gezondheidszorg, innovatie in het onderwijssysteem, lokaal bestuur en ICT-tools rond verkiezingstransparantie. We testen wat er gebeurt als er in deze cases meer transparantie zou zijn. De uitkomsten waren inspirerend en brengen een aantal interessante, nieuwe inzichten die we kunnen gebruiken in onze werkpraktijk.

In het geval van de zorgkosten kan meer transparantie door middel van bijvoorbeeld openbare aanbesteding leiden tot betere marktwerking waardoor medicijnen goedkoper kunnen worden (kijk eens naar het kiwi-model hier. Maar het leidt ook tot ingewikkelde ethische vraagstukken: hoe meer informatie beschikbaar komt over de kosten van een bepaalde, zeldzame ziekte, hoe hoger de publieke discussies oplopen over het wel of niet vergoeden van behandelingen. Ook kan het publieke onrust creëren (‘vaccineer ik mijn kind wel of niet tegen baarmoederhalskanker?’) en kan het leiden tot inbreuk op keuzes in de persoonlijke levenssfeer. Kortom, een ingewikkelde boel.

Neem dan innovatie in het onderwijssysteem. Hoe kun je met meer transparantie voorkomen dat een co-creatief proces verandert in een flipperkast van strategische belangen en verborgen agenda’s? Er komen twee concrete aanbevelingen uit de teams. De eerste is een ondertekening van een ‘doorlopende transparantie-intentie’: op basis van openheid en opbouwend vertrouwen kunnen partijen in een nieuw samenwerkingsverband een afspraak maken om zich gedurende het werkproces te onderwerpen aan ‘doorlopende transparantie’, met als onderliggende vraag: ‘Welke informatie wordt gedeeld met wie, op welk moment?’. Een andere aanbeveling is dat samenwerkende partijen moeten bepalen welke onderdelen van een taai vraagstuk echt ingewikkeld en ondoorzichtig zijn, en welke onderdelen best goed op te lossen zijn. Vervolgens kan worden bepaald welke partij welke taak op zich neemt. Een ingewikkeld, hardnekkig wicked probleem kan beter aan een ‘sociaal lab’ worden overgelaten, terwijl een complex probleem goed past bij een ingenieursbureau of een ministerie. Dit soort type ‘procestransparantie’ draagt bij aan een verduidelijking over verantwoordelijkheden en is een effectief middel voor verwachtingenmanagement.

Conclusie: transparantie kan ingezet worden als een strategie, maar leidt vaker dan niet tot nieuwe, ingewikkelde problemen. Lees voor meer inzichten uit de groepen de ‘Wicked Notes’ (download onderaan de pagina) 

Volgende keer: The Wise Elders

In de volgende en laatste aflevering van de Wicked Series leren we meer over veranderingsaanpakken: hoe werkt een innovatieve aanpak in de praktijk? Wat zijn de drijfveren en waar zitten de knelpunten, en hoe kunnen dit soort type aanpakken versterkt worden?

We gaan op zoek naar antwoorden aan de hand van het taaie vraagstuk ‘vergrijzing’. We draaien het vergrijzingsprobleem om en kijken naar het 'wijze potentieel' van onze oudere generatie. Welke innovatieve aanpakken spelen in op de kracht, wijsheid en potentie van onze senioren? Een aantal initiatieven uit het maatschappelijk veld zit aan onze werktafels. Samen pluizen we hun vernieuwingsmodellen uit en ontwerpen we strategieën om deze aanpakken te versterken. Het belooft weer een inspirerende avond te worden!

Lees ook de (Engelstalige) Wicked Notes #2

Bekijk de foto’s