Eindelijk afscheid van ons industriële onderwijssysteem?

Het is pas mogelijk om als onderwijsveld radicaal te vernieuwen, wanneer we onderwijs eindelijk als complex ecologisch systeem benaderen waarin alles met alles te maken heeft. Dat betekent veel meer open kennisdeling en nog meer nieuwe verbindingen, netwerken en onconventionele samenwerking. Het betekent het loslaten van vastgeroeste rolpatronen, achterhaalde regelgeving en geïnstitutionaliseerde gewoonten. Het is tijd om definitief afscheid te nemen van onderwijs als industrieel systeem van onderwijsfabrieken.

Dat ideeën zoals ‘de school als lerende organisatie’ en ‘Teacher Leadership’ nu gemeengoed aan het worden zijn, is een mooie ontwikkeling. De lancering van het LerarenOntwikkelFonds++LerarenOntwikkelFondsLees hier meer over dit nieuwe fonds. tijdens het Lerarencongres op 7 oktober 2015 is bijvoorbeeld een kroon op het werk++Kroon op ons werkIn 2008 startten we met de eerste pilot Onderwijs Pioniers, lees ook ons opiniestuk uit 2013 over de wenselijkheid van zo’n fonds. van iedereen die eigenaarschap++PioniersZie ook onze case ‘Onderwijsvernieuwing door pionierende leraren’. van leraren een warm hart toedraagt. Ook aan de ironische tegenstrijdigheid dat veel scholen intern geen lerende organisaties zijn, wordt met verschillende initiatieven, congressen en publicaties steeds meer aandacht besteed. En toch schuurt er iets. Is dit de onderwijsrevolutie die iedereen in de lucht voelt hangen? Leven we langzamerhand steeds meer in een ideale onderwijswereld? Of zijn we alleen onze ‘onderwijsfabrieken’ aan het optimaliseren? Wat gloort er echt aan de horizon van onderwijsvernieuwing?

Ons voortschrijdend inzicht is dat het vernieuwend vermogen van het onderwijsveld als geheel niet gegarandeerd wordt door alleen te sleutelen aan onderdelen van ons industriële systeem. Op die manier organiseren we steeds nieuwe vormen van verkokering. We maken pas echt stappen als we uiteindelijk de onderwijsfabrieken afbreken en zorgen dat daar iets voor in de plaats komt, wat beter past bij deze tijd.

Optimale leraren en scholen zijn niet het einddoel

Natuurlijk is het belangrijk dat scholen zelf ook lerende organisaties zijn en dat leraren steeds meer eigenaar van vernieuwing zijn. Daar werken we vanuit Kennisland al jaren aan. Zo is het bovengenoemde LerarenOntwikkelFonds een opschaling van ons initiatief Onderwijs Pioniers en zijn we trots op de resultaten van de InnovatieImpuls Onderwijs die scholen in het hele land ondersteunde bij innovatieve experimenten binnen de eigen organisatie. Maar optimale leraren en optimale scholen zijn niet het einddoel van het onderwijs. Het einddoel van het onderwijs is dat kinderen en jongeren zich optimaal kunnen ontwikkelen tot gelukkige en (in enige vorm) productieve mensen. Zijn daar leraren voor nodig? Zijn daar scholen voor nodig?Het einddoel van het onderwijs is dat kinderen en jongeren zich optimaal kunnen ontwikkelen tot gelukkige en (in enige vorm) productieve mensen. Zijn daar leraren voor nodig? Zijn daar scholen voor nodig? Het voorlopige antwoord is waarschijnlijk ‘ja’. Maar de daadwerkelijke opdracht is het optimaliseren van ons onderwijs als maatschappelijk fenomeen. Daarbij past de metafoor van een ecologisch systeem waar alles met alles samenhangt beter dan die van een industrie van onderwijsfabrieken++Changing education paradigmsInmiddels een klassieker, maar nog opvallend actueel, dit filmpje van Sir Ken Robinson.. Die laatste is een organisatievorm die bestaat uit verkokerde afdelingen, lagen, beroepsgroepen, belanghebbenden die telkens voornamelijk vanuit hun eigen rol in die industrie redeneren en actie ondernemen: sectororganisaties, vakbonden, overheden zoals inspectie, ministerie of gemeenten, ouderorganisaties, beroepsgroepen of scholen zelf die alleen naar binnen of naar ‘gelijksoortigen’ kijken. Echte vernieuwing van ons maatschappelijk instituut ‘onderwijs’ zou tot stand komen als we over loopgraven en door (school-)muren heen van elkaar durven te leren.Echte vernieuwing van ons maatschappelijk instituut ‘onderwijs’ zou tot stand komen als we over loopgraven en door (school-)muren heen van elkaar durven te leren.   

Versterk de lerende dynamiek

Wat versterkt moet worden is de lerende dynamiek tussen alle mensen die zich op wat voor manier dan ook bezighouden met het organiseren van ons onderwijs, formeel of informeel en dwars door alle geïnstitutionaliseerde lagen en groepen van onze ‘onderwijsindustrie’ heen. Het formele gedeelte van ons onderwijs met haar rollen, instituties, organisaties, functies, rechten en plichten, ontleent veel legitimiteit aan het feit dat het nou eenmaal ooit zo op papier is gezet omdat het toen zinvol leek.  Maar dat wil niet zeggen dat het nu nog steeds het vertrekpunt moet zijn bij het werken aan vernieuwing en ontwikkeling. Waar het werkelijk om gaat zijn onze principes en overtuigingen, die betrekking hebben op wat ons onderwijs zou moeten zijn en de concrete relaties tussen mensen van vlees en bloed, die het onderwijs samen in de praktijk organiseren. De gedeelde vraag: wordt er binnen het onderwijs het juiste op de beste manier geleerd? Dát zou het enige vertrekpunt moeten zijn.Wordt er binnen het onderwijs het juiste op de beste manier geleerd? Dát zou het enige vertrekpunt moeten zijn.

Een voorbeeld van hoe het anders zou kunnen is ons meest recente experiment Onze Nieuwe School, een spannend project waarin we in samenwerking met de Gemeente Amsterdam op zoek gaan naar ‘nieuwe schoolmakers’. We proberen het formele systeem en unusual suspects op een nieuwe manier met elkaar in gesprek en tot samenwerking te brengen. We willen zichtbaar maken hoeveel potentie er in de gemeenschap van Amsterdammers zit, als het gaat om onderwijs en hoe je daar op een eigentijdse manier invulling aan kunt geven. De campagne van vier maanden leverde 124 concrete plannen en nog veel meer reuring op in alle hoeken van de stad. Vijftien deelnemers werken nu in een lerende community aan de ontwikkeling van hun plan en uiteindelijk is de bedoeling dat een aantal scholen volgend schooljaar daadwerkelijk gesticht gaat worden. Het gaat ons hierbij niet alleen om het creëren van die (ver)nieuwe(nde) scholen, maar voor een belangrijk deel ook om te laten zien dat ‘het systeem’ ook anders kan, en dat gevestigde belangen en geïnstitutionaliseerde gewoontenWe moeten het onderwijs samen steeds opnieuw én op een nieuwe manier uitvinden. vernieuwing (soms ongewild) tegenhouden.    

Dé oplossing bestaat niet

Zodra we het onderwijs beschouwen als een levendig systeem vol variatie en mogelijkheden voor onverwachte verbindingen en samenwerkingen, wordt het ook duidelijk dat niet één organisatie, één methodiek, één functie, één nieuwe filosofie of één technologische innovatie het verschil zal maken. Binnen iedere context en dynamiek is immers een andere samenstelling van factoren nodig. Dan daagt het besef dat we het onderwijs samen steeds opnieuw én op een nieuwe manier moeten uitvinden. Zoals een ecologisch systeem dus, dat zowel in de kleinste microsituaties als in immense evolutionaire processen continu zoekt naar een nieuwe balans.