Gezondheidsverschillen zijn niet alleen een probleem van de zorg

Gezondheidsverschillen tussen groepen mensen in Nederland zijn groot en ondanks dat dit al jaren bekend is, lijken ze eerder groter dan kleiner te worden. Mensen met een laag inkomen en een praktische opleiding leven bijvoorbeeld zeven jaar korter en vijftien jaar langer in slechtere gezondheid dan mensen met een hoog inkomen en een theoretische opleiding. Overgewicht, diabetes, chronische stress en depressie komen allemaal vaker voor bij mensen in een kwetsbare positie. Zo’n achterstand inhalen is moeilijk; er zijn vaak problemen in meerdere levensdomeinen. 

Iemand is bijvoorbeeld alleenstaande moeder van drie kinderen, heeft schulden, en heeft moeite om aan een vaste baan te komen. Haar simpelweg vertellen dat ze minstens 250 gram groente per dag moet eten en twee keer per week moet sporten, werkt niet. Daar is meer voor nodig. Het pijnlijke is dat het er voor haar drie kinderen ook niet gunstig uitziet, want gezondheidsachterstanden worden vaak van generatie op generatie overgedragen.

We hebben hier dus te maken met een wicked problem, waarover beleidsmakers al jaren met hun handen in het haar zitten. En als je het zorgsysteem een beetje kent, snap je waarom. Dat is namelijk totaal versnipperd en ook nog eens gebaseerd op het idee dat goede gezondheid een individuele keuze is. Voor elk probleem is er een andere zorgprofessional++Versnipperd zorgsysteemLees maar eens dit artikel van de Correspondent waarin aan de hand van iemands verhaal pijnlijk duidelijk wordt wat de gevolgen zijn van zo’n versnipperd zorgsysteem. , elk met eigen regels en werkwijzen en gespecialiseerd in maar een klein stukje van jouw probleem. De samenwerking tussen zorgprofessionals of verschillende zorgdomeinen is ver te zoeken.De samenwerking tussen zorgprofessionals of verschillende zorgdomeinen is ver te zoeken. Er is gelukkig al een tijd een beweging++Positieve gezondheidPositieve gezondheid als breder perspectief op gezondheid krijgt een steeds prominentere plek in gezondheidsbeleid. Lees meer op gang die pleit voor een bredere kijk op gezondheid. Maar willen we iedereen een gelijke(re) kans bieden op gezondheid, dan zullen er systemische veranderingen moeten plaatsvinden. En niet alleen in de zorgsector, maar juist ook daarbuiten. Hieronder twee inzichten die naar mijn idee cruciaal zijn in het terugdringen van gezondheidsverschillen. 

Zie gezondheid niet als individuele keuze

We zien onszelf vaak (onbewust) als homo economicus++Homo economicus?Filosoof Adam Smith publiceerde in 1776 The Wealth of Nations. Het boek is ten onrechte bekend komen te staan als de bijbel van het ‘rauwe kapitalisme’. De mens is helemaal niet de koele calculerende homo economicus die Smith volgens allerlei economen in zijn klassieke boek zou hebben beschreven. Zie verder : rationele wezens die handelen vanuit eigenbelang. En dit beeld sijpelt ook door in (gezondheids)beleid. Iets waar de laatste jaren veel op is ingezet om gezondheidsachterstanden weg te werken, zijn leefstijlgerichte interventies. Deze gaan sterk uit van de eigen verantwoordelijkheid van mensen. Je krijgt advies en begeleiding in het aanleren van gezond gedrag met het idee dat je na afloop de zelfredzaamheid hebt ontwikkeld om het gezonde gedrag in stand te houden. Maar of dit er ook echt voor zorgt dat mensen na afloop het gezonde gedrag aanhouden, is nog onbekend.

Zo’n leefstijlgerichte interventie is een stap in de goede richting om meer in te zetten op preventie en mensen gezond gedrag aan te leren. Maar in het leven gebeuren allerlei dingen die ervoor kunnen zorgen dat het toepassen van deze kennis op de achtergrond raakt. Daarnaast helpen deze interventies niet de mensen die ‘t het hardst nodig hebben.Leefstijlgerichte interventies helpen niet de mensen die ‘t het hardst nodig hebben. Het zijn namelijk vooral theoretisch geschoolde mensen met enkelvoudige problematiek die er gebruik van maken.++OnderzoekDit beschrijft de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving in het rapport ‘Een eerlijke kans op gezond leven’. Daardoor dreigen mensen in de kwetsbaarste posities juist nog meer op achterstand te raken. 

Als je continu stress ervaart over of je wel de huur kan betalen en je kinderen kunt voeden, ben je niet geholpen met zo’n interventie. Als je schaarste ervaart, in bijvoorbeeld geld, tijd of sociale contacten, wordt je kortetermijndenken geactiveerd en bepaalt het gebrek voor een groot deel je gedrag.++De schaarste-theorieHier schreef Rutger Bregman ook over in zijn artikel ‘Waarom arme mensen domme dingen doen’ gebaseerd op de theorie van Eldar Shafir en Sendhil Mullainathan. Willen we gezondheidsverschillen echt aanpakken, dan moeten we als samenleving extra moeite doen om juist deze mensen te bereiken en hen breder te ondersteunen. Want je kunt geen zelfredzaamheid vragen van mensen die door een combinatie van factoren veel stress en weinig mogelijkheden ervaren.Je kunt geen zelfredzaamheid vragen van mensen die door een combinatie van factoren veel stress en weinig mogelijkheden ervaren. Deze mensen hebben net zoveel recht op een gezond leven als ieder ander. Daarom moeten we af van ons zelfbeeld als homo economicus en gezondheid meer gaan zien als collectief belang in plaats van als individuele keuze.

Focus op het wegnemen van maatschappelijke oorzaken

Omdat gezondheid aan zoveel andere levensgebieden raakt, is een holistische aanpak nodig. Achterliggende oorzaken van ongezondheid liggen vaak in bestaansonzekerheid gerelateerd aan werk en inkomen, wonen, maar ook sociaal kapitaal, armoede en kansenongelijkheid. En dan is een zorgprofessional niet altijd de aangewezen persoon om de juiste hulp te bieden. Maar dan moet de connectie met een ander soort hulpverlener wel gelegd kunnen worden. Daarvoor is samenwerking nodig. Tussen zorgprofessionals en andere hulpverleners, maar ook bovenin het systeem, bij de ministeries. Er is weinig samenwerking tussen het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en ministeries die verantwoordelijk zijn voor bijvoorbeeld onderwijs, wonen, werkgelegenheid en financiën“Ik denk dat we vooral de kwetsbaren aan hun lot moeten overlaten, dat lijkt me verschrikkelijk.” – huisarts Derk Runhaar. Al deze beleidsterreinen hebben een rol in de gezondheid van Nederland, dus het aanpakken van gezondheidsachterstanden zou ook hoog op hun agenda moeten staan. Zowel op lokaal, regionaal, als landelijk niveau is samenwerking nodig om maatschappelijke oorzaken van gezondheidsachterstanden aan te pakken.

Gelukkig zit hier sinds kort beweging in. Staatssecretaris van VWS, Maarten van Ooijen, werkt aan een interdepartementale aanpak++KamerbriefLees de kamerbrief van Maarten van Ooijen waarin hij zijn plannen uit de doeken doet.
om gezondheidsachterstanden terug te dringen. En het Zorginstituut Nederland lanceerde vorige week een campagne om het gesprek over de zorg van morgen aan te zwengelen. Ook hierin wordt het belang van de aanpak van maatschappelijke oorzaken gedeeld. De lancering ging gepaard met een video++De zorg van morgenHet Zorginstituut wil met de video bewustzijn creëren rond de dreigende crisis in de zorg.
die een pijnlijk toekomstbeeld schetst van de zorg als er niks verandert. “Ik denk dat we vooral de kwetsbaren aan hun lot moeten overlaten, dat lijkt me verschrikkelijk” vertelt huisarts Derk Runhaar in het filmpje. 

Ik hoop dat het niet alleen bij praten blijft, maar dat deze beweging ook leidt tot echte veranderingen. Want die zijn hard nodig, voor het verminderen van zorgkosten, een arbeidsmarkt en maatschappij waarin iedereen meedoet, maar vooral voor de mensen die ‘t het hardst nodig hebben.