Een logisch ongeluk

Paardencrematorium

Wie had ooit kunnen voorzien dat crematoria anno 2013 letterlijk te klein zijn geworden voor de almaar uitdijende mens? Een groot aantal moet grotere ovens plaatsen om de overleden obees te kunnen bedienen. Een paar dagen geleden kwam het nieuws dat zwaarlijvigen terecht kunnen bij een crematorium te Beverwijk. Een paardencrematorium.

Het is dan wel een enkeling (in verhouding) die aan obesitas lijdt, toch is het typisch wat we noemen een sociaal probleem: het ontstijgt het individu, het is iets van ons allemaal. En belangrijker: niemand weet meer wie hoofdverantwoordelijk is bij deze, tot in het belachelijke geëscaleerde kwestie. De voedingsindustrie die ons consequent te suikerrijk voedsel verkoopt? De experts van het Voedingscentrum die ons beter moeten voorlichten? Of de consument die, alle goedbedoelde adviezen en keurmerken ten spijt, slachtoffer werd van vetzucht?

Het debat wordt gekenmerkt door een 'naar elkaar wijzen'. Obezen voelen zich slachtoffer van de industrie, de industrie pleit zichzelf vrij door allerlei keurmerken toe te passen die op hun beurt door de experts van de overheid werden verplicht. Een probleem met vele facetten en zonder één duidelijke oplossing. Nogal wiedes dat we ons tamelijk ongemakkelijk voelen bij het beeld dat de media ons voorschotelt: wij, de crematoria, kunnen de door u afgeleverde dikkerds niet meer aan.

Risicosamenleving

Obesitas staat in zijn complexiteit zeker niet alleen. Je hoeft niet ver terug in de tijd om te zien dat netelige kwesties als deze de regel zijn, niet de uitzondering. Fukushima, onveilige zalm, uitgeprocedeerde asielzoekers, de schuldencrisis zijn slechts de heel zichtbare voorbeelden van enorm complexe, taaie problemen die onderdeel zijn geworden van onze leefwereld.

Voor al deze zaken geldt wel: we hebben ze zelf veroorzaakt, en vaak zelfs zelf gewild. Vaak niet direct (wie wil er nou een kernramp?), maar wel aanwijsbaar (wie wil er nou geen superefficiënte en relatief milieuvriendelijke energie?). Maar we weten ons maar moeilijk raad met de bijbehorende risico's. Collega Nora schreef eerder op deze site: "In zo’n complexe wereld van zogenoemde 'ongetemde problemen' (of: wicked problems) vol cognitieve en normatieve onzekerheid, moeten simpele boodschappen gewantrouwd worden. Want als we één ding weten is het wel dat er geen eenduidige oplossingen zijn voor de financiële crisis, armoede, de opwarming van de aarde, mensenhandel en de oorlog in Syrië, om maar eens een paar zaken te noemen. En de ontwikkeling van technologische en wetenschappelijke kennis leidt juíst tot meer onzekerheden en ethische vraagstukken, en kan dus niet te gemakkelijk als oplossing gepresenteerd worden."

Volgens de Duitse socioloog Ulrich Beck zijn we in deze van risico's en gevaren doordrenkte samenleving terechtgekomen toen we de macht verloren over deze door onszelf veroorzaakte risico's, een samenleving die hij 'Risikogesellschaft' (Risicosamenleving) heeft gedoopt. Het is, zoals Nora schrijft, inderdaad niet aan de technologie- en wetenschappelijke kennis producerende instellingen om met oplossingen te komen, want die zorgen alleen maar voor meer risico's en onzekerheden. Beck laat zien dat de risicosamenleving juist product is van 'normale bedrijfsvoering' van deze instellingen: "It arises in the continuity of autonomized modernization processes which are blind and deaf for their own threats. Cumulatively and latently, the latter produce threats which call into question and eventually even destroy the foundations of industrial society." (Reflexive Modernization: Politics, Tradition and Aesthetics in the Modern Social Order – Ulrich Beck, Anthony Giddens, Scott Lash). Dus: obesitas is geen gril of exces, het is het logische gevolg van een stelsel dat niet in staat is zijn eigen gevolgen te overzien – laat staan te beheersen. Een 'logisch ongeluk' dus.

Maar Beck zoekt als socioloog de kern in maatschappelijke verhoudingen. Daar zit volgens hem het echte gevaar: de politieke en wetenschappelijke instituten moeten oplossingen schuldig blijven met als gevolg een 'sociaal kruitvat' waarin niemand meer weet wie verantwoordelijk is.

Georganiseerd eigenaarschap

Het is veel te makkelijk om te zeggen dat wij bij KL de oplossing hebben (vooralsnog belt de crisisdienst van Fukushima goddank een team ingenieurs). Wat we wél claimen, is dat we goed zien dat de traditionele instituties inderdaad niet de antwoorden hebben, maar we de contouren zien van een samenleving die taaie vraagstukken op een andere, grensoverschrijdende manier kan aanpakken door sociale innovatie. Nee, daarmee behoed je ons niet voor een kernramp maar kun je wel essentiële stappen zetten naar verantwoordelijkheidsbesef. Van wat Beck 'organized irresponsibility' noemde naar 'georganiseerd eigenaarschap'.

Dat zou in het debat rond obesitas in ieder geval kunnen leiden tot een structurele aanpak: als eigenaar én dus verantwoordelijke van jouw deel van het probleem kijk je wel zuinig uit het op anderen aan te laten komen. Dikke mensen zul je altijd houden. Maar dat probleem steeds doorschuiven, dáár moeten we echt van af.