Goede bedoelingen zitten emancipatie van ouderen in de weg

Het is lastig om als vis in een vissenkom te ontdekken wat water is. Je kan er namelijk niet uit om het van een afstandje te bekijken. In het project ‘A Common Challenge’ onderzochten we met een groep experts bestaande uit ouderen, mantelzorgers en zorgmedewerkers uit Nederland en Turkije wat de landen van elkaar kunnen leren op het vlak van ouderenzorg. Door ons een week lang onder te dompelen in de ouderenzorg in Ankara, werden we even uit onze vissenkom gehaald, waardoor we interessante inzichten opdeden over ons eigen zorgsysteem. 

We werden meegenomen naar Turkse verpleeghuizen en woonzorgcentra en luisterden naar verhalen van Turkse ouderen, mantelzorgers en zorgprofessionals. Al snel werd duidelijk dat één zo’n bezoek of gesprek meer inzichten gaf dan alle deskresearch die we van tevoren deden. Waar ons literatuuronderzoek inzicht gaf in de ‘harde’ aspecten van het zorgsysteem, zoals structuren, regels en wetten, gaven de bezoeken inzicht in de ‘zachte’ aspecten, zoals gedeelde normen en waarden en de invloed van cultuur op de zorg. Duidelijk werd hoeveel invloed juist die zachte aspecten hebben op hoe we zorgen, en hoe blind we daarvoor zijn.

Respect of betutteling?

In Turkije is ‘respect’ een groot begrip. Al helemaal als we het over ouderen hebben. We hoorden in Ankara keer op keer hoe belangrijk het is dat ouderen met respect worden behandeld. Hoe vertaalt zich dat naar de praktijk? Na je pensioen is het de tijd om te ontvangen, vinden ze in Turkije. Je hebt je plicht gedaan en anderen nemen je taken zoveel mogelijk over.Na je pensioen is het de tijd om te ontvangen, vinden ze in Turkije. Je hebt je plicht gedaan en anderen nemen je taken zoveel mogelijk over. Het gevolg hiervan is dat ouderen weinig stimulatie krijgen om mentaal of fysiek actief te zijn. Turkse deelnemers gaven aan dat vrijwilligerswerk na je pensioen niet erg gebruikelijk is en dat je het steeds minder gewend bent om onafhankelijk te zijn, naarmate je ouder wordt. Een Turkse zorgprofessional verzuchtte: 

“Hun eten wordt voor ze gekookt, hun glazen water worden gehaald. We slaan soms door in het verzorgen.”

Het gevolg hiervan is dat ouderen weinig stimulatie krijgen om mentaal of fysiek actief te zijn. Er wordt niet van je verwacht dat je zelf iets gaat ondernemen, voor een ander of voor de samenleving.++NuanceringDit kregen we terug uit de verhalen die we in Ankara ophaalden. Er zijn grote verschillen in Turkije tussen stedelijke en landelijke gebieden, waarbij in landelijke gebieden ouderen vaker en langer doorwerken. Ook hebben ouderen in Turkije, in vergelijking met Nederland, vaak een grotere rol in de zorg voor kleinkinderen. Terwijl sociale participatie juist bijdraagt aan een goede gezondheid en een betere kwaliteit van leven voor ouderen. Dat komt omdat mensen er zingeving door ervaren. Is het dan respectvol om hen alles uit handen te nemen? Turkse zorgprofessional: 

“In Turkije hebben we last van overmatig respect voor ouderen. Dit zorgt ervoor dat ze niet zelfvoorzienend en autonoom kunnen zijn.”

Door ouderen te betuttelen, zien we ze niet voor wie ze zijn. We kijken meer naar hun leeftijd dan naar hun talenten en wensen.Door ouderen te betuttelen, zien we ze niet voor wie ze zijn. We kijken meer naar hun leeftijd dan naar hun talenten en wensen. En dat doen dan we misschien wel met goede bedoelingen, maar het resultaat is negatief.

Het pensioen als keerpunt

Maar doen wij dat het zo goed in Nederland? Nee, volgens mij hebben we nog een hoop te winnen. Uit respect hoeven ook Nederlandse ouderen na hun pensioen in principe niks meer te doen. Ook na de pensioenleeftijd willen veel mensen van betekenis zijn, maar de samenleving biedt daar nu te weinig mogelijkheden voor. Zo stelt de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving: 

“Op dit moment is er in beleid en regels, bij maatschappelijke organisaties en in de publieke opinie meer aandacht voor de kwetsbaarheid van ouderen dan voor wat ouderen kunnen en willen bijdragen. Dat kan anders.”

Er bestaat wel een groot aanbod van vrijwilligerswerk, maar daar vinden veel mensen niet de aansluiting of uitdaging die ze zoeken, zo vertelden Nederlandse ouderen ons. Mensen kijken vaak enorm uit naar hun pensioen maar als het eenmaal zover is, weten velen niet wat ze met zichzelf aan moeten en verdwijnen de kansen en mogelijkheden om van betekenis te zijn zienderogen.Mensen kijken vaak enorm uit naar hun pensioen maar als het eenmaal zover is, weten velen niet wat ze met zichzelf aan moeten en verdwijnen de kansen en mogelijkheden om van betekenis te zijn zienderogen. Een Nederlandse expert (73) in het welzijn van migrantenouderen: 

“Wat moet en kan ik nog doen? Als je zestig wordt, moet je daarover gaan nadenken. Ik worstel met mijn interpretatie van mijn toekomst.”

Nederlandse ouderen gaven aan hun ambities, kennis en vaardigheden nog na hun pensioen in te willen zetten. Maar zelfs in een tijd dat er overal personeelstekorten zijn, lukt het hen niet om een functie te vinden in de organisaties, scholen of zorginstellingen waar zij van betekenis willen zijn. Leeftijdsdiscriminatie++LeeftijdsdiscriminatieLees hier veel voorkomende ervaringen van de discriminatie die 55-plussers ervaren op de arbeidsmarkt. speelt nog steeds een grote rol. Afgelopen jaren blijven steeds meer mensen na hun pensioen werken++DoorwerkenUit cijfers van het CBS blijkt dat zo’n 200.000 Nederlanders van 67 jaar of ouder doorwerken na hun pensioen. Dit aantal neemt toe. , mede omdat het voldoening++VoldoeningLees hier het pleidooi van Nederlandse deelnemer Hans Creton (84) om ouderen meer mogelijkheden te bieden om van betekenis te kunnen zijn. geeft. Het initiatief komt daarbij nog vaak van werknemers. Maar er valt nog een hoop te winnen aan de kant van de werkgever++Ouderen aan de slagZo zegt ook hoogleraar Pensioensociologie Kène Henkens. Lees meer. Een Nederlandse zorgprofessional/mantelzorger: 

“We moeten begrijpen dat ouderen een wezenlijk onderdeel zijn van onze samenleving: ze kunnen altijd bijdragen.”

Een herdefiniëring van respect

We behandelenWe zien ouderen te veel als mensen waarvoor gezorgd moet worden, in plaats van als mensen die iets te bieden hebben. ouderen met ‘respect’ vanuit goede bedoelingen. We zien het pensioen als periode waarin je niets meer hoeft te leveren aan de samenleving. Het nadeel daarvan is dat we ouderen te vaak betuttelen++AgeismLees in dit eerdere artikel van Sarai over de manieren waarop we ouderen betuttelen en wat voor gevolgen dat heeft. , hen alleen zien als mensen waarvoor gezorgd moet worden, in plaats van als mensen die iets te bieden hebben. De uitkomst van dit goedbedoelde gedrag is niet altijd in het belang van ouderen én niet in het belang van de samenleving. Volgens mij moeten we ouderen niet alles uit handen willen nemen, maar uitgaan van wat iemand zelf wil en kan. Het wordt tijd voor emancipatie van ouderen. Een mooie eerste stap lijkt mij om het pensioen niet langer te benaderen als periode van afscheid nemen en afbouwen, maar juist als een tijd waarin we samen kijken hoe je de talenten van oudere werknemers kunt benutten en stimuleren++Benutten en stimulerenLees hier vijf aanbevelingen om de focus te verleggen. op een manier waar iedereen beter van wordt. Laten we daarnaast vaker bij onszelf nagaan of onze goede ‘respectvolle’ bedoelingen wel de juiste uitkomsten hebben.

Dat is pas respect.

Sarai Zwinnen